«…τότε που φεύγανε μπουλούκια οι σταυροφόροι…». Του Μενέλαου Μενελάου

Μια ιστορία και κάποιες σκέψεις απ’ αφορμή ένα συνέδριο

Στις 20-21 Φεβρουαρίου το Ινστιτούτο Ερευνών «Προμηθέας» σε συνεργασία με το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου διοργανώνουν ένα Συνέδριο κάτω από τον τίτλο «Ο Ισπανικός Εμφύλιος: Κύπρος, Ελλάδα, Ευρώπη». Απ’ αφορμή αυτό το συνέδριο γράφω εδώ μια ιστορία και μερικές σκέψεις.

Περπατώντας πέρσι την άνοιξη έξω από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης, η ματιά  μου έπεσε σε μια αφίσα εκδήλωσης που είχε διοργανωθεί ένα χρόνο πριν, σε συνεργασία με το «Ίδρυμα Λόρκα» της Μαδρίτης κάτω από τον τίτλο «Επιστρέφω Αύριο». Η Έκθεση περιλάμβανε τα χειρόγραφα της ποιητικής συλλογής «Ποιητής στη Νέα Υόρκη», του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, την οποία έγραψε την περίοδο 1929-1930 ως φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Columbia, όπου σπούδαζε αγγλική λογοτεχνία. Ο τίτλος «Επιστρέφω Αύριο» ήταν παρμένος από το χειρόγραφο σημείωμα που είχε αφήσει ο Λόρκα στον εκδότη του στη Μαδρίτη, όταν τον είχε επισκεφτεί το 1936 για να του αφήσει τη συλλογή προς έκδοση. Ο εκδότης απουσίαζε και ο Λόρκα άφησε σε ένα χαρτί το πιο πάνω μήνυμα πάνω στον πάγκο του τυπογραφείου. Τις επόμενες μέρες έφυγε για την Γρανάδα. Στην Ισπανία, όπως και στην Ευρώπη, είχαν ήδη αρχίσει να μαζεύονται τα σύννεφα του φασισμού. Οι φασιστικές φάλαγγες του Φράνκο είχαν περάσει από το Μαρόκο στη νότια Ισπανία. Χιλιάδες δημοκρατικοί πολίτες εξοντώνονταν καθημερινά, ανάμεσα τους και πολλοί διανοούμενοι.

Στη Γρανάδα συνελήφθη και εκτελέστηκε και ο Λόρκα. Το πτώμα του ρίχθηκε σε ομαδικό τάφο, το σημείο του οποίου παραμένει μέχρι σήμερα άγνωστο. Ήταν το έτος 1936 και ο Λόρκα, αν και μόλις 38 ετών, είχε ήδη προλάβει να αφήσει μια μεγάλη κληρονομιά από θεατρικά, λογοτεχνικά και ποιητικά αριστουργήματα. Η συλλογή «Ποιητής στη Νέα Υόρκη» γραμμένη χωροχρονικά ακριβώς μέσα στην καρδιά της  μεγάλης οικονομικής κρίσης του 1929, είναι μια ευθεία κριτική σε κάθε μορφή καταπίεσης και υποδούλωσης του ανθρώπου. Στη φτώχεια, την αποξένωση, τον ρατσισμό, τον υλισμό, τον ατομικισμό. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά είναι το ποίημα «Η Αυγή»:

«Η  αυγή  της Νέας Υόρκης  έχει

τέσσερις στήλες από βούρκο

κι  ένα τυφώνα από μαύρα περιστέρια

που τσαλαβουτούν  στο σάπιο νερό.

Η αυγή  της Νέας Υόρκης  στενάζει

από  τις τεράστιες σκάλες

ζητώντας στις άκρες

νάρδους ζωγραφισμένης  αγωνίας.

Η αυγή φτάνει και κανείς δεν  τη  γεύεται

γιατί εδώ δεν υπάρχει αύριο ούτε έγκυρη ελπίδα.

Φορές τα κέρματα σε  παράφορα  σμήνη

τρυπούν και  καταβροχθίζουν εγκαταλειμμένα παιδιά.

Οι πρώτοι που βγαίνουν καταλαβαίνουν μέσα στα κόκκαλά τους

πως δε θα  υπάρξει παράδεισος  ούτε  αγάπες που μάδησαν.

Ξέρουν ότι πηγαίνουν στο βούρκο από αριθμούς και νόμους,

στα παιχνίδια δίχως τέχνη,  στους ιδρώτες χωρίς καρπό.

Αλυσίδες και  θόρυβοι  θάβουν το φως

σε ξεδιάντροπη πρόκληση επιστήμης δίχως ρίζες.

Στα προάστια υπάρχει ένας  νυσταγμένος κόσμος που διστάζει

σαν να  ‘χει μόλις βγει από ένα αιματηρό ναυάγιο».

Το έργο του Λόρκα ήταν απαγορευμένο στην Ισπανία μέχρι το 1953 όταν άρχισε να ξαναεμφανίζεται λογοκριμένο, ενώ μόνο μετά το θάνατο του Φράνκο το 1975 άρχισε να ξαναέρχεται αυτούσιο στο φως. 

Λίγα χρόνια μετά τη δολοφονία του, στη χειμαζόμενη από το εμφύλιο Ελλάδα, όπου αγωνιστές της εθνικής αντίστασης, δημοκρατικοί και προοδευτικοί πολίτες και διανοούμενοι διώκονται και εκτελούνται, ο Νίκος Καββαδίας δημοσιεύει τον Μάιο του 1945 στο περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα», το ποίημα «FredericoGarciaLorca», που μελοποίησε αργότερα ο Θάνος Μικρούτσικος. Παρενθετικά, ας σημειωθεί εδώ μια πολύ κατατοπιστική αναφορά του Μικρούτσικου για τον Καββαδία: «Ο Καββαδίας δεν εξηγείται αν περιοριστούμε στη ζωή των ναυτικών… όταν λέει «χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία»  εννοεί ότι αν αξίζει τον κόπο που ήρθαμε σε αυτό τον πλανήτη, είναι για να ξεπεράσουμε τις καταγεγραμμένες μας δυνατότητες. Είναι για να ξεπεράσουμε τα όριά μας. Είναι για να κατακτήσουμε το αδύνατο. Ποιο είναι αδύνατο; Να δαμάσεις τον καρχαρία, που είναι το πιο αδάμαστο, παλιό και ανθεκτικό ζώο στον πλανήτη από την εποχή των δεινοσαύρων, 75 εκατομμύρια χρόνια και να χορέψεις στο φτερό του. Είναι η κατάκτηση του αδύνατου».

Στο ποίημα «Federico Garcia Lorca», λοιπόν, ο Καββαδίας μιλά για τον Ισπανικό εμφύλιο και τη συμμετοχή των εθελοντών των Διεθνών Ταξιαρχιών στο πλευρό των δημοκρατικών δυνάμεων: «…Αύγουστος ήτανε δεν ήτανε θαρρώ, τότε που φεύγανε μπουλούκια οι σταυροφόροι…». Θυμίζει τη καταστροφή της Γκουέρνικα από ένα Γερμανικό βομβαρδιστικό, που ήταν η αφορμή για τον ομότιτλο πίνακα του Πάμπλο Πικάσσο: «…Του ταύρου ο Πικάσσο ρουθούνιζε βαριά και στα κουβέλια τότε σάπιζε το μέλι». Αναφέρεται στους εκτελεσμένους κομμουνιστές στο σκοπευτήριο της Καισαριανής την Πρωτομαγιά του 1944, οι οποίοι είχαν παραδοθεί από τον Μεταξά στους ομοϊδεάτες του Γερμανούς κατακτητές στις αρχές της κατοχής: «… στον τοίχο της Καισαριανής μας φέραν από πίσω, κ’ ίσα ένα αντρίκειο ανάστημα ψηλώσαν το σωρό». Και τέλος αναφέρεται στη σφαγή του Διστόμου στις 10 Ιουνίου του 1944, όπου 296 άμαχοι, ανάμεσα τους γυναίκες και παιδιά σφαγιάστηκαν από τους Γερμανούς κατακτητές σε αντίποινα για το θάνατο 50 Γερμανών στρατιωτών σε μάχη με τον ΕΛΑΣ: «…Κοπέλες απ΄ το Δίστομο φέρτε νερό και ξύδι, κ’ απάνω στη φοράδα σου δεμένος σταυρωτά, σύρε για κείνο το στερνό στη Κόρδοβα ταξίδι μέσ’ απ’ τα διψασμένα της χωράφια τ΄ ανοικτά…»   

Στις μέρες μας μιλάμε συχνά για ευρωπαϊκές αξίες και αρχές, χωρίς πολλές φορές να συνειδητοποιούμε ούτε καν σε τι αναφερόμαστε. Πολλές φορές διερωτώμαι τι θα ήταν η σύγχρονη Ευρώπη χωρίς τις αρχές και τις αξίες που μας κληροδότησαν αυτοί που πολέμησαν στα πεδία των μαχών και στα πεδία των ιδεών, για τη δημοκρατία και την απελευθέρωση, την πρόοδο και την ευημερία του ανθρώπου, για την κατάκτηση ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων, για την κατάργηση κάθε μορφής φυσικής και συνειδησιακής υποδούλωσης. Πολλές φορές ακούγοντας αυτόκλητους «Ευρωπαϊστές» να κραδαίνουν το επιχείρημα των «τεμπέληδων και χαραμοφάηδων νοτίων» -σχήμα με προφανείς αποπροσανατολιστικούς στόχους- σκέφτομαι πώς θα ήταν η Ευρώπη, όχι μόνο σήμερα αλλά διαχρονικά, δίχως τη νότια πνευματική της κοιτίδα.

Είναι από τις πιο χρυσές σελίδες στην ιστορία του λαού μας, η συμμετοχή Κυπρίων εθελοντών στις διεθνείς ταξιαρχίες που πολέμησαν στο πλευρό των δημοκρατικών δυνάμεων στον Ισπανικό εμφύλιο και στις δυνάμεις των συμμάχων που πολέμησαν τον χιτλεροφασισμό. Και μεγάλη δική μας υποχρέωση να φανούμε αντάξιοι τέτοιας παρακαταθήκης. 

Γράφει: Μενέλαος Μενελάου