Ένα ενδιαφέρον πείραμα που αναφέρεται συχνά σε εγχειρίδια οργάνωσης και διοίκησης είναι το εξής.
Ερευνητές έκλεισαν σε ένα δωμάτιο αρκετούς πιθήκους. Κρέμασαν από την οροφή με ένα σχοινί μπανάνες και από κάτω έβαλαν μια σκάλα ούτως ώστε οι πίθηκοι να μπορούν να ανέβουν για να πιάσουν τις μπανάνες. Καθώς όμως οι πίθηκοι ανέβαιναν να πιάσουν τις μπανάνες, οι ερευνητές τους έλουζαν με ένα κουβά νερό. Στις πολλές φορές οι πίθηκοι έμαθαν να μην ανεβαίνουν στην σκάλα. Σε αυτό το σημείο, οι ερευνητές έβγαλαν ένα πίθηκο από το δωμάτιο και έβαλαν ένα άλλο. Όταν ο καινούργιος πίθηκος προσπάθησε να ανέβει την σκάλα, οι άλλοι πίθηκοι, ξέροντας τι θα συμβεί, τον έδειραν. Σταδιακά οι επιστήμονες αντικατέστησαν όλους τους πιθήκους Όταν όλοι οι αρχικοί πίθηκοι είχαν αντικατασταθεί, οι επιστήμονες παρατήρησαν το εξής ενδιαφέρον φαινόμενο. Όταν έβαζαν καινούργιο πίθηκο στην ομάδα και αυτός ανέβαινε την σκάλα, οι υπόλοιποι τον έδερναν, έστω και αν κανένας από αυτούς δεν είχε βιώσει το λούσιμο με το νερό!
Αν και η πραγματική διεξαγωγή του εν λόγω πειράματος αμφισβητείται, χρησιμοποιείται για να καταδείξει ένα συχνό φαινόμενο σε οργανισμούς και ομάδες ανθρώπων. Αυτό της κληρονόμησης συμπεριφορών από παλαιότερες εποχές, στις οποίες είχαν λόγο ύπαρξης, που στην σημερινή εποχή και σε μια καινούργια κατάσταση πραγμάτων δεν έχουν λόγο να υφίστανται. Μια τέτοια συμπεριφορά είναι και ο ρατσισμός.
Ζούμε σε ένα αιτιοκρατικό σύμπαν. Ότι συμβαίνει έχει λόγο και αιτία. Είναι αφέλεια να θεωρούμε ότι κάποια πράγματα είναι απλά χαζά και δεν θα έπρεπε να υπάρχουν. Τίποτα δεν είναι τυχαίο. Έτσι και ο ρατσισμός. Η ξενοφοβία είναι μια συμπεριφορά με ορθολογικές καταβολές. Στην εποχή που οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες, σε συγκεκριμένους οικισμούς και νομαδικές φυλές, ο φόβος προς το ξένο ήταν απόλυτα ορθολογικός. Η εισβολή ξένων σε ένα οικισμό ή σε μια φυλή και η οικειοποίηση των κόπων των ντόπιων ήταν απειλή για μια οποιαδήποτε κοινωνία. Με τους αιώνες όμως και την ανάπτυξη των συγκοινωνιών, της επικοινωνίας και των πολυπολιτισμικών κοινωνιών η ανάγκη για την ξενοφοβία εξαλείφθηκε. Δεν εξαλείφθηκε όμως, όπως και στο πιο πάνω πείραμα, η ξενοφοβική συμπεριφορά. Η ξενοφοβία, από μηχανισμός άμυνας, μετατράπηκε σε ρατσισμό και σε μηχανισμό χειραγώγησης.
Στην αρχαία Ελλάδα και στην συνέχεια στη αρχαία Ρώμη, τα ξενοφοβικά σύνδρομα χρησιμοποιούνται στην πρώτη προσπάθεια οικοδόμησης του επιστημονικού ρατσισμού, δηλαδή της προσπάθειας τεκμηρίωσης της ανωτερότητας συγκεκριμένων φυλών έναντι άλλων. Ό κύριος λόγος της προσπάθειας τεκμηρίωσης της φυλετικής και πολιτισμικής ανωτερότητας ήταν η ηθική δικαιολόγηση της δουλείας και των επεκτατικών πολέμων, όπως αυτών της Αρχαίας Αθήνας, του Αλέξανδρου και της αρχαίας Ρώμης. Ο επιστημονικός ρατσισμός γνώρισε άνθηση κατά την διάρκεια της ακμής του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού στον 18ο και 19ο αιώνα. Βλέπετε τα εκατομμύρια των σκλάβων και η κυριαρχία σε χώρες που καμία σχέση είχαν με την μητρόπολη έπρεπε κάπως να δικαιολογηθούν. Η δικαιολογία δεν ήταν άλλη από την φυλετική ανωτερότητά. Το αποκορύφωμα αυτής της προσπάθειας ήταν τα πειράματα της χιτλερικής Γερμανίας σχετικά με την ανωτερότητα της Άριας φυλής.
Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ο ρατσισμός ως επίσημη πολιτική άρχισε να εξασθενεί. Οι νωπές μνήμες από τις θηριωδίες των Ναζί αλλά και αγώνες ηγούμενοι από προσωπικότητες όπως ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ και ο Νέλσον Μαντέλα έβαλαν τον ρατσισμό στο χρονοντούλαπο της πολιτικής ιστορίας. Πάραυτα όμως ο ρατσισμός ως αντίληψη δεν έχει ξεριζωθεί από τα μυαλά της κοινωνίας. Όπως τους πιθήκους του πειράματος, ακόμη «δέρνουμε» ο ένας τον άλλο χωρίς κανένα ουσιαστικό λόγο.
Όπως οι ρώγες στον άνδρα η το τυφλό έντερο είναι άχρηστα απομεινάρια της βιολογικής εξελικτικής μας πορείας, χωρίς καμιά προφανή χρησιμότητα, έτσι και ο ρατσισμός είναι κατακάθι της κοινωνικής μας εξέλιξης, ένα πρωτόγονο ένστικτο χωρίς καμία ουσιαστική σύγχρονη πρακτικότητα. Όπως όμως το τυφλό υπό κάποιες περιστάσεις μπορεί να προκαλέσει οξεία σκωληκοειδίτιδα, έτσι και ο ρατσισμός σε συνθήκες όπως οι σημερινές μπορεί να εξελιχθεί σε κοινωνική γάγγραινα. Και όπως αφαιρούμε το τυφλό, έτσι είμαστε και υπόχρεοι να ξεριζώσουμε τον ρατσισμό. Με κάθε μέσο. Με παιδεία, με κριτική σκέψη, με νομοθεσία αλλά το κυριότερο με κοινωνική δικαιοσύνη. Γιατί ο πρωτόγονος ρατσισμός ήταν απόρροια πάλης για κοινωνική δικαιοσύνη. Και σαν αρρώστια, θα υποτροπιάζει όποτε το αίσθημα της δικαιοσύνης απειλείται.
ΥΓ: Επειδή δεν μου αρέσουν οι επικήδειοι και οι μεγαλοστομίες, το άρθρο αυτό γράφτηκε με αφορμή τον θάνατο του Νέλσον Μαντέλα, αντί επικήδειου. Αφιερωμένο σε αυτόν αλλά και σε όλους τους αφανείς ήρωες του αγώνα κατά του ρατσισμού.
Γράφει: Παναγιώτης Χαραλάμπους
