Οι προεδρικές εκλογές στην Τουρκία, συνιστούν ένα νέο σημείο καμπής στη σύγχρονη ιστορία της χώρας.
Σύμφωνα με το ιδεολογικό πλαίσιο της προεκλογικής εκστρατείας, αλλά και σύμφωνα με τις πρόσφατες εξελίξεις στη χώρα, το αποτέλεσμα των προεδρικών εκλογών θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στο τουρκικό πολιτικό σύστημα και ευρύτερα την κοινωνία. Στο επίκεντρο όλων αυτών βρίσκεται το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και το πολιτικό του πρόγραμμα για μια «νέα Τουρκία». Επομένως μια πρώτη προσπάθεια ερμηνείας των βασικών αξόνων αυτού του πολιτικού συνθήματος, μπορεί να είναι σημαντική για την κατανόηση των μελλοντικών προσανατολισμών της χώρας.
«Αυτή η στιγμή δεν είναι αποχαιρετισμός, δεν είναι η λήξη… Είναι μια φρέσκια αρχή… Είναι μια Fatiha, είναι ένα νέο ξεκίνημα». Με αυτά τα λόγια ο Πρωθυπουργός της Τουρκίας, τέλειωσε την ομιλία του κατά την εκδήλωση ανακήρυξης της προεδρικής υποψηφιότητάς του την 1η Ιουλίου 2014. Στο σημείο αυτό η χρήση του όρου Fatiha πλαισιώνεται από μια βαθύτερη ιστορική σημασία. Η Al-Fatiha είναι το πρώτο κεφάλαιο του Κορανίου, όμως την ίδια στιγμή θεωρείται το «ανοιχτήρι» του ιερού βιβλίου των Μουσουλμάνων που συμπεριλαμβάνει το γενικό μήνυμα της ισλαμικής θρησκείας. Συνεπώς η πολιτική σημασία της χρήσης αυτού του όρου, ξεφεύγει από το απλό θρησκευτικό μήνυμα. Παραπέμπει σε μια «νέα» σελίδα της τουρκικής ιστορίας, σε ένα ξεκίνημα για την οικοδόμηση της «νέας Τουρκίας» του Έρντογαν. Παραπέμπει σαφώς σε μια εναλλακτική «ιδρυτική στιγμή», η οποία θα χαρακτηρίζεται από την ανάδειξη του ως του 12ου Προέδρου της χώρας. Καθόλου τυχαία, το 85σέλιδο πολιτικό πρόγραμμα της υποψηφιότητας Έρντογαν φέρει τον τίτλο «στο δρόμο της νέας Τουρκίας».
Ποια είναι λοιπόν η σημασία και το περιεχόμενο της «νέας Τουρκίας»;Η δημιουργία της εθνικής ιστορίας είναι μεταξύ άλλων μια πράξη κατά την οποία το εθνικό κράτος και οι ελίτ του αυτό-ανακηρύσσονται τόσο ως οι βασικοί συγγραφείς, όσο και ως οι βασικότεροι δρώντες αυτής της ιστορίας. Σε αυτό το πλαίσιο η ιστορική νομιμοποίηση και καταξίωση του κράτους απαιτούν την ανάδειξη μιας «ιδρυτικής στιγμής». Δηλαδή της στιγμής εκείνης που το κράτος παίρνει τη θέση του στο ιστορικό προσκήνιο, σηματοδοτώντας ταυτόχρονα το «νέο ξεκίνημα» του έθνους και καθορίζοντας το «επίσημο» του παρελθόν.
Fatiha: Μια αντικεμαλική ανάγνωση
Ο Feroz Ahmad στο έργο του «Η δημιουργία της σύγχρονης Τουρκίας» (The Making of Modern Turkey), συμπεριλαμβάνει δύο κεφάλαια υπό τον τίτλο «Η νέα Τουρκία» τα οποία σχετίζονται με τις πολιτικές και κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις της περιόδου 1923-1945. Εκεί αναλύει τη διαδικασία μετασχηματισμού της χώρας έτσι όπως επικράτησε μετά τον πόλεμο της ανεξαρτησίας. Εξηγεί πως ο Mustafa Kemal και το κίνημα του επέβαλαν σταδιακά τους αυστηρούς κοσμικούς προσδιορισμούς του έθνους, την ορθολογική νομική ρύθμιση του κράτους και τον κρατικό καπιταλισμό. Η «ιδρυτική στιγμή» του κεμαλικού κράτους, επιδίωξε να σβήσει το αυτοκρατορικό παρελθόν και να εμποδίσει την οθωμανική ιστορία από του να συντηρηθεί ως ένα δομικό κομμάτι της τουρκικής-κοσμικής εθνικής ταυτότητας. Καθόλου τυχαία, η κεμαλική ελίτ επέλεξε να προσδώσει τιμές «ιδρυτικής στιγμής» και εθνικής επετείου στην 29η Οκτωβρίου 1923, όταν η συγκεκριμένη Εθνοσυνέλευση ανακήρυξε την ανεξαρτησία του νεοσύστατου κράτους. Η σύνθεση της εν λόγω Εθνοσυνέλευσης, σε αντίθεση με αυτή του 1920, εξέφραζε σχεδόν ολοκληρωτικά την τουρκική εθνική «ομοιογένεια» γύρω από την κοσμικότητα και το ρεπουμπλικανισμό της κεμαλικής ηγεσίας.
Σήμερα, η αποκωδικοποίηση της Fatiha του ΑΚΡ που αντικατοπτρίζεται στο στόχο για μια «νέα Τουρκία» οδηγεί σαφέστατα στην αμφισβήτηση της κεμαλικής ανάγνωσης της εθνικής ιστορίας. Επικεντρώνεται τελικά στη διάνοιξη των προοπτικών για την ιδεολογική αμφισβήτηση του ίδιου του κεμαλικού εθνικού κράτους. Την ίδια στιγμή θέτει σε διαπραγμάτευση την «κεμαλική» ομοιογένεια του έθνους και επομένως του ίδιου του κράτους και της εξουσίας του. Η «νέα Τουρκία» του Erdoğan, συνεπάγεται ένα νέο κράτος, ένα νέο ιστορικό μπλοκ εξουσίας, το οποίο συμπεριλαμβάνει μια νέα σύνθεση στο στρατό και στο δικαστικό σώμα, καθώς και μια νέα ισορροπία μεταξύ των διαφόρων μερών της αστικής τάξης. Την ίδια στιγμή, το νέο ιστορικό μπλοκ του ΑΚΡ, κουβαλά μαζί του τη δική του οργανική διανόηση, ΜΜΕ, Πανεπιστήμια και οργανώσεις της «κοινωνίας των πολιτών». Η «νέα Τουρκία» του ΑΚΡ, θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από νέες κοινωνικές σχέσεις στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού, της εντεινόμενης αστικοποίησης και των επιρροών που ασκούνται στη χώρα από τις περιφερειακές και διεθνείς εξελίξεις. Τέλος, η «νέα Τουρκία» που υπόσχεται η υποψηφιότητα Έρντογαν,καθορίζεται από την ισλαμική θρησκεία, η οποία δεν είναι απλά πιο εμφανής στο δημόσιο χώρο, αλλά αποτελεί βασικό δομικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας και της συλλογικής έκφρασης της κοινωνίας.
Το ζήτημα της ηγεμονίας: Μια «μακροχρόνια» διακυβέρνηση
Είναι γεγονός, ότιτο ΑΚΡ και οι κοινωνικές δυνάμεις που συσπειρώνει, έχουν σταδιακά επιβάλει μια νέα «ανορθόδοξη» έννοια της τουρκικότητας, η οποία κυριαρχεί πλέον σε όλες τις σφαίρες των κοινωνικών σχέσεων. Η νεοφιλελεύθερη μεταρρύθμιση των τελευταίων 30 χρόνων, σήμερα συνοδεύεται από την επανακατασκευή ενός ένδοξου οθωμανικού-ισλαμικού παρελθόντος που αποκαθίσταται στην καθημερινή εξέλιξη της κοινωνίας. Το οθωμανικό παρελθόν και οι ισλαμικές αξίες μετασχηματίστηκαν σε βασικό συστατικό της τουρκικής ταυτότητας. Μετατράπηκαν στο κυριότερο «πιστοποιητικό» των αξιών, του ήθους και του περιεχομένου του «έθνους-millet». Αυτή η «εθνικοποιημένη» έκδοση της οθωμανικής παράδοσης και της ισλαμικής θρησκείας, αποτελούν πλέον στοιχεία του καθημερινού δημόσιου λόγου της εξουσίας και γίνονται αποδεχτά, αλλά και κατανοητά από τις ευρύτερες μάζες. Διαθέτουν λοιπόν μια πανίσχυρη «συμβολική δύναμη», όπως εξήγησε ο Hobsbawm.
Η «νέα Τουρκία» ως το επίκεντρο της προεκλογικής εκστρατείας του Έρντογαν, συμπυκνώνει την επιδίωξη για θεμελίωση όλων των πιο πάνω αλλαγών. Αλλά την ίδια στιγμή πιστοποιεί την ηγεμονική θέση του ΑΚΡ. Το κυβερνών κόμμα από τη μια είναι το αποτέλεσμα του μετασχηματισμού της Τουρκίας, αλλά από την άλλη είναι και ο βασικός σημερινός του φορέας. Ο συγκεκριμένος μετασχηματισμός βρίσκεται σε εξέλιξη, είναι πολυδιάστατος, φέρει πολλούς παράγοντες και δυναμικές, αγγίζει όλες τις σφαίρες της κοινωνικής δραστηριότητας και επεκτείνεται από την οικονομία και τον πολιτισμό, μέχρι και τις περιφερειακές και διεθνείς. Συνεπώς η ίδια η ηγεμονική θέση του ΑΚΡ, δεν είναι στατική. Φέρει χαρακτηριστικά που αποδυναμώνουν την αντιπολίτευση, διευρύνουν τον πυρήνα της κοινωνικής στήριξης του κόμματος και επεκτείνουν τη δυνατότητα διακυβέρνησης του τόσο σε εθνικό, όσο και σε τοπικό επίπεδο. Το ΑΚΡ εμπεδώνει την εξουσία του, εμπεδώνοντας ταυτόχρονα το μετασχηματισμό της Τουρκίας.
Παράλληλα, οι συνεχόμενες εκλογικές του επιτυχίες από το 2002 μέχρι και το Μάρτιο του 2014, δημιουργούν μια «εκλογική ηγεμονία» που τείνει να πείσει την κοινή γνώμη ότι η αντιπολίτευση δεν μπορεί να κερδίσει ποτέ. Υπό αυτή την έννοια, δεν θα πρέπει να αποτελέσει έκπληξη η επικράτηση του Erdoğan στις επικείμενες προεδρικές, αλλά και μια νέα νίκη του ΑΚΡ στις γενικές εκλογές του 2015. Με λίγα λόγια, εάν η κρίση σε παγκόσμια κλίμακα και οι εσωτερικές ισορροπίες της Τουρκίας συνεχίσουν να βρίσκονται στα ίδια πλαίσια, τότε το ΑΚΡ ίσως καταφέρει να ανανεώσει την παρουσία του ως η βασικότερη δύναμη εξουσίας τουλάχιστον μέχρι και το 2019.
Γράφει: Νίκος Μούδουρος
