Εάν κάποιος δεν γνωρίζει αρκετά από ιστορία, ή δεν κάνει σύνδεση της σημερινής πραγματικότητας σαν συνέχεια ιστορικών γεγονότων, θεωρείται λογικό να καταλήξει στο συμπέρασμα της αξιοκρατίας σαν ένα όρο ουδέτερο και κοινωνικά ορθολογικό.
Η αξιοκρατία μπορεί να φαίνεται ένα προοδευτικό σχετικά αίτημα, επειδή δεν αποκλείει κάποιον απ’ ευθείας λόγω της φυλής, θρησκείας, κοινωνικής τάξης, σεξουαλικό προσανατολισμός ή εθνική ταυτότητα. Το ταλέντο και η αξία πρέπει να προωθηθεί ανεξαρτήτως όλων των πιο πάνω. Όλα καλά μέχρι εδώ και όντως επιδερμικά ίσως φαίνεται να είναι πρόοδος σε σχέση με τον εμφανή ρατσισμό και την προκατάληψη.
Οι θιασώτες της αξιοκρατίας σαν ουδέτερο κεντρικό πολιτικό πυλώνα λένε: Δεν θέλετε να μας κυβερνούν έξυπνα και συνεπή άτομα; Τι το κακό έχει αυτό, γιατί να μην πάει η εξουσία στους καλύτερους; Βάσει αξιοκρατικών κριτηρίων μπορεί πολύ εύκολα κάποιος να ισχυριστεί ότι ο επιχειρηματίας, αφού ρίσκαρε και πέτυχε, αξίζει τα κέρδη του, ενώ ο χαμηλόβαθμος εργάτης αξίζει τον πενιχρό μισθό του και ο άνεργος την μιζέρια του. Αυτή είναι μια εύλογη δικαιολόγηση της ανισότητας. Είναι όμως έτσι τα πράγματα;
Αυτό έχει να κάνει ιδεολογικά με την θεώρηση της αστικής κοινωνιολογίας που αντιλαμβάνεται μια συλλογική προσπάθεια και τις περιστάσεις σαν προϊόν ενός ατόμου, μόνο και μόνο επειδή είτε έχει καλύτερες δεξιότητες επικοινωνίας, είτε επειδή το πόστο που αναλαμβάνει στην συγκεκριμένη περίπτωση φαίνεται περισσότερο προς τα έξω. Η αξιοκρατία παραπέμπει στην υπαγωγή κάθε ενυπάρχουσας κατάστασης του Κυπριακού κοινωνικού σχηματισμού στην αυστηρά ιεραρχικά δομημένη πυραμίδα του αστικού ορθολογισμού. Δεν θα σπαταλήσω χρόνο να κάνω κριτική στον θετικισμό του αστικού ορθολογισμού, απλά μόνο θα αναφέρω ότι τέτοια θεωρήματα έχουν απαντηθεί και ξεπεραστεί εδώ και πάρα πολλά χρόνια στις κοινωνικές επιστήμες. Οι μόνοι που χρησιμοποιούν τέτοια «εργαλεία» είναι οι ως συνήθως λανθασμένοι στις προβλέψεις τους οικονομολόγοι, διότι πολύ απλά προσπαθούν να μετατρέψουν ποιοτικά δεδομένα σε ποσοτικά παραποιώντας τους αριθμούς και την σημασία τους.
Πως όμως αυτή η αξιοκρατία θα αξιολογήσει τον κόσμο σε ένα ήδη άνισο κόσμο; Η αξιολόγηση δυνατοτήτων δεν πρέπει να προϋποθέτει την ίση εκκίνηση των συμμετεχόντων; Από την στιγμή που οι ενυπάρχουσες κοινωνίες είναι ήδη τρομερά άνισες, μια πραγματική αξιοκρατία θα χρειαζόταν πρώτα, απόλυτη κατανομή όσον αφορά τον πλούτο και την πρόσβαση όλων στα απαραίτητα με σκοπό την δίκαιη επιλογή. Αλλιώς είναι εύκολα νοούμενο ότι οι επιλογές θα γίνουν με βάση του ποιος είχε το προνόμιο και τις προσβάσεις είτε σε γνώση είτε σε οτιδήποτε άλλο. Ο γράφων έχοντας υψηλότερο εκπαιδευτικό κεφάλαιο από κάποιον ο οποίος προέρχεται από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα ,που μπορεί να μην είχε την δυνατότητα να σπουδάσει και να προχωρήσει ακόμη και με εξειδίκευση (master, PhD), αντιλαμβάνεται πολύ καλά ότι βρίσκεται σε πιο προνομιούχα θέση, εάν ως δια μαγείας, ξεκινούσε από αύριο αυτή η αξιοκρατική διαδικασία. Και κατά ένα περίεργο τρόπο, οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές της αξιοκρατίας είναι εκτός από άτομα προνομιούχων στρωμάτων, υποστηριχτές και της ανισότητας βάσει αυτών των προνομίων. Άλλωστε θα έχετε ακούσει τον όρο ανταγωνιστικότητα.
Εκτός από αυτό, η αξιοκρατία δεν λαμβάνει υπόψη ίσως το πιο σημαντικό πράγμα, ότι δεν προσμετρά πράγματα αλλά ανθρώπους με ζωή και γεγονότα, τόσο απρόβλεπτα που καμιά επιλογή δεν μπορεί να θεωρηθεί δίκαιη, αφού η ζωή κάθε ανθρώπου είναι ξεχωριστή, πολλές φορές με μοναδικές ανάγκες. Τι γίνεται εάν κάποιος είναι καλύτερος σε μια συγκεκριμένη δουλειά και ξαφνικά πάθει ένα ατύχημα, θα τον αντικαταστήσουμε και θα τον πετάξουμε όπως στην ζούγκλα σαν ένα είδος tough luck;
Αξιοκρατία λοιπόν, με βάση ποιά κριτήρια;
Η αξιοκρατία σαν επιχείρημα προς τις ιδιωτικοποιήσεις
Η αναβάθμιση της πελατειακής σχέσης κράτους και πολιτών και ασφαλώς του ρουσφετιού, όχι σε στενά κομματικά συμφέροντα, όπως ήταν στο παρελθόν, αλλά πλέον στους καλύτερους προπαγανδιστές του παρόντος συστήματος με στόχο την καπιταλιστική ανάπτυξη μόνο ουδέτερη δεν είναι. Αυτό που πάει να γίνει λοιπόν είναι η ανανέωση της υπάρχουσας κατάστασης με ένα επίχρισμα «αξιοκρατίας» γενικώς και αορίστως σε μια κίνηση να κατηγοριοποιηθούν οι εργαζόμενοι με βάση μιας διαδικασίας που θα διασφαλίζει κέρδη και ωφελήματα για ιδιώτες και μονοπωλιακά συμφέροντα. Η «αξιοκρατία» επίσης συμβάλει και στην καθιέρωση νέων εργασιακών σχέσεων και μέσα στο (αστικό) κράτος (σαν συλλογικός επιχειρηματίας), κάνοντάς το πιο ευέλικτο, εννοώντας ότι αυτή η «αξιολόγηση» των εργαζομένων δεν θα γίνει για τη βελτίωση της Δημόσιας Διοίκησης αλλά για την υπαγωγή μεγάλου αριθμού εργαζομένων σε καθεστώς διαθεσιμότητας. Όσο για αυτούς που λένε για την δημόσια υπηρεσία ότι δεν είναι κτήμα των εργαζομένων, ξεχνάνε ότι αυτοί που παράγουν είναι και αυτοί που υποτίθεται καταναλώνουν; Ο δε διαχωρισμός εργαζομένων σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, πέραν του ιδεολογικού δεν ευσταθεί, άλλωστε ο δημόσιος τομέας λειτουργούσε και σαν ανάχωμα στην αναστολή δικαιωμάτων των υπαλλήλων του ιδιωτικού τομέα.
Ποιοι μιλάνε για αξιοκρατία
Ακόμα και αν ξεχνούσαμε τα πάντα περί ιδεολογίας, και ως δια μαγείας η αξιοκρατία ήταν κάτι το εφικτό και επιθυμητό, θα πρέπει να δούμε το θέμα και πιο πρακτικά. Ο κόσμος μπορεί να τρέφει μεγάλες και ζημιογόνες για τα συμφέροντά του αυταπάτες, λόγω της ηγεμονικής ιδεολογίας που προβάλλεται από τους θεσμούς που υποστηρίζουν το παρόν κοινωνικό-οικονομικό σύστημα, παρόλα αυτά όμως δεν είναι βλάκας. Ποιοι είναι αυτοί που μιλάνε για αξιοκρατία; Ποιοι είναι αυτοί που μιλάνε για την γραφειοκρατία στο δημόσιο τομέα; Όλοι αυτοί που μιλάνε σήμερα για τον δημόσιο τομέα δεν ήταν μέρος αυτού του συστήματος; Δεν είναι αυτοί που τόσα χρόνια έκαναν το ρουσφέτι; Θα μας τρελάνουν εντελώς;
Fact: Στον δημόσιο τομέα αυτό που λέγεται ρουσφέτι, στον ιδιωτικό τομέα λέγεται δικτύωση (networking) και γνωριμίες, η αξιολόγηση και η αξιοκρατία δεν αμφισβητούνται.
Λογική «αξιοκρατών»: Στο Δημόσιο τομέα που έχουμε την δυνατότητα να ελέγξουμε με διαφάνεια τους οργανισμούς, δεν το κάνουμε. Η λύση είναι να τις δώσουμε σε ιδιώτες που δεν θα έχουμε πρόσβαση, και που ακόμη και να θέλουμε διαφάνεια δεν μπορεί να υπάρξει.
Ας είμαστε τουλάχιστον λίγο αξιοπρεπείς και να σεβαστούμε λίγο την νοημοσύνη του κόσμου.
Αντί επιλόγου
Η αξιοκρατία λοιπόν στην παρούσα φάση, σημαίνει απλά την κυνική αξιολόγηση ανθρώπων με βάση τα κριτήρια που ήδη έχουν προαποφασιστεί από την κυρίαρχη κατάσταση πραγμάτων: άξιο θεωρείται το εμπορικά «άξιο», η δυνατότητα μεγιστοποίησης του κέρδους και όχι η προσφορά στο κοινό καλό, νομιμοποιώντας με αυτό τον τρόπο την ανισότητα. Η Κυπριακή κοινωνία, που ετοιμάζεται με γοργούς ρυθμούς για μια άνευ προηγουμένου ανακατανομή του πλούτου προς την άρχουσα τάξη και την εξαθλίωση της πλειοψηφίας, έχει ήδη καλλιεργήσει την νοοτροπία να ψάχνουμε για σωτήρες, με τη λογική «αφού είναι να μας διοικούν άλλοι, ας είναι άξιοι». Είναι γεγονός όμως ότι ακόμη και σε μια κοινωνία που ψάχνει απεγνωσμένα «ηγέτες» και «σωτήρες» η τρομερή ανισότητα δεν μπορεί να χωνευτεί, εάν δεν την αποδεχτούν αυτοί που βρίσκονται εκτός προνομιακής ζώνης. Ο καλύτερος τρόπος να πεισθούν οι πολλοί από τους λίγους προνομιούχους (τους κατέχοντες τον πλούτο και όχι αυτούς που παίρνουν ένα αξιοπρεπή μισθό), ότι η ανισότητα είναι η φυσιολογική τάξη πραγμάτων και το μόνο που απομένει είναι να βρούμε ποιοι θα είναι αυτοί οι προνομιούχοι, είναι ένας ιδεολογικός μηχανισμός. Παλαιότερα το φύλο (σεξισμός), και η φυλή (ρατσισμός), όντας ιδεολογικά σχήματα αποδεκτά από την κοινωνία, έπαιζαν αυτό το ρόλο, σήμερα η ισχύ τους μειώνεται ή τουλάχιστον κουβαλούν αρνητικό περιεχόμενο για τους περισσότερους (ήταν και αποτέλεσμα σκληρών αγώνων των ίδιων των καταπιεσμένων).
Η αξιοκρατία καθεαυτή, μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο αστικός «περί μεθόδου λόγος» που ενσωματώνει στη λειτουργία του όλα τα συστατικά στοιχεία της αστικής ιδεολογικής δομής, και που μπορεί όμως η σημασία του να διευρύνεται με τρόπο ώστε να συμπεριλάβει και τις αντιλήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης, ενώ παράλληλα να νομιμοποιεί τις πιο αντιδραστικές πολιτικές. Επομένως το παιχνίδι δεν παίζεται μόνο στο πρακτικό πεδίο, αλλά και σ’ αυτό που λίγοι φαίνεται να αγγίζουν προς το παρόν, σ’ αυτό της ιδεολογίας.
Γράφει: Λέανδρος Σαββίδης
