Η συζήτηση που άνοιξε με τον αφορισμό του Ανδρέα Πιτσιλίδη επανέφερε στο προσκήνιο το ρόλο της θρησκείας και της εκκλησίας στον πολιτισμό και την κοινωνία.
Η συζήτηση για το θέμα αυτό είναι και πάλι έντονη όχι μόνο στα καθ΄ημάς αλλά διεθνώς. Η συζήτηση δεν είναι άσχετη με το ρόλο που ορισμένες θρησκείες επιχειρούν να αναλάβουν και πάλι στην διακυβέρνηση χωρών η θεσμών. Στις κοινωνικές επιστήμες επιχειρείται να κατανοηθεί ο ρόλος της θρησκείας στη διαδρομή του πολιτισμού. Εδώ θα δώσω μια επιτομή της τρέχουσας συζήτησης, με έμφαση σε γενικές παραδοχές.
- Η θρησκεία αποτελεί μια από τις σημαντικότερες και πιο επίμονες εκδηλώσεις του ανθρώπινου πολιτισμού. Παρά τις τεράστιες αλλαγές στον τρόπο ζωής, τον πολιτισμό, τη γνώση και την τεχνολογία επιμένει να παραμένει ισχυρή. Γι αυτό, οφείλουμε το σεβασμό μας και προς το θεσμό και προς τα άτομα που επιλέγουν να πιστεύουν. Όποτε και όπου παραβιάστηκε η αρχή αυτή μόνο κακό προέκυψε.
- Οι θρησκείες των λεγόμενων μεγάλων θεών, όπως η ϊουδαική θρησκεία και οι παράγωγες από αυτήν, δηλαδή ο Χριστιανισμός και ο ισλαμισμός, ήλθαν σε μια φάση μετάβασης της ανθρωπότητας απο πιο απλές μορφές οργάνωσης μικρών αγροτικών κοινωνιών σε πιο σύνθετες πολυάνθρωπες αστικοποιημένες κοινωνίες. Για πολλούς, οι μετάβαση σε ένα μεγάλο θεό ως επιτομή του ηθικού και του διοικητικού νόμου ήταν βασικός μηχανισμός για τη ανάπτυξη και τη λειτουργία των πολυάνθρωπων αστικών κοινωνιών. Μικρές και αποκλεισμένες κοινωνίες ουδέποτε πέρασαν στο στάδιο των μεγάλων θεών γιατί σε αυτές ο έλεγχος επιτυγχάνεται μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις, αφού όλοι γνωρίζονται με όλους. Η κλασική ελληνική θρησκεία βρισκόταν σε μια ενδιάμεση κατάσταση με ανιμιστικά χαρακτηριστικά αλλά και γενικές αρχές ρύθμισης της συμπεριφοράς και των σχέσεων, όπως η νέμεση, η θεία δίκη κλπ.
- Είναι απολύτως φυσικό ότι στη διαδρομή του χρόνου θρησκεία και εξουσία ήταν στενά διαπλεκόμενες. Στην πραγματικότητα, η δογματική τους διαμόρφωση και η λειτουργία τους μέσα από επί της γης εκπροσώπους που λειτουργούν ως συστήματα εξουσίας αποσκοπεί να διαφυλάξει την εξουσιαστική τους πλευρά μάλλον παρά την εκπροσώπηση του θεού. Στην προσπάθεια διαφύλαξης της εξουσίας τους οι θρησκείες χειρίζονται μηχανισμούς νομιμοποίησης των κοινωνικών αναγκών, όπως ο η βάφτιση και ο γάμος, και επιβάλλουν ποινές αποκλεισμού στους αμφισβητίες, ειδικά αν η αμφισβήτηση αγγίζει τους βασικούς όρους λειτουργίας και διατήρησης του συστήματος.
- Αναφέρεται ότι οι θρησκείες εξασθενούν όταν ο λόγος ύπαρξής τους ικανοποιηθεί από άλλους κοινωνικούς και πολιτικούς μηχανισμούς. Για παράδειγμα, αναφέρεται ότι σε κοινωνίες με ισχυρούς θεσμούς ρύθμισης της συμπεριφοράς ατόμων και θεσμών και αποτελεσματικής λειτουργίας αυτών των θεσμών, όπως είναι οι σκανδιναβικές κοινωνίες, η θρησκευτική πίστη και ο ρόλος της εκκλησίας έχουν περιοριστεί δραστικά. Αντίθετα, σε κοινωνίες όπου ο κοινωνικός και θεσμικός έλεγχος πάσχει, όπως συμβαίνει στα καθ’ ημάς ή άλλες μεσογειακές ή σλαβικές χώρες, η θρησκευτική πίστη είναι πιο ισχυρή. Αυτή, όμως, συνυπάρχει με συχνή παραβίαση του κοινωνικού συμβολαίου, ακόμη και από τους πολύ πιστούς. Επίσης, στις κοινωνίες αυτές η δογματική στάση είναι διάχυτη, και εκδηλώνεται κυρίως στην πολιτική-κομματική συμπεριφορά ατόμων και θεσμών. Κατά έναν τρόπο, στις κοινωνίες αυτές η θρησκεία γίνεται όργανο ή αντικείμενο εκμετάλλευσης στις συγκρούσεις για την κατανομή κοινωνικής και πολιτικής ισχύος.
Τέλος, περί δημοκρατίας, ελευθερίας λόγου και αφορισμού. Ο αφορισμός εισήχθη ως θεσμός σε μια εποχή που ούτε δημοκρατία υπήρχε ούτε ελευθερία λόγου υπήρχε. Ο διαφωνών εύκολα γινόταν αποσυνάγωγος, αν δεν συμμορφώνονταν. Και θα ήταν ευτυχής αν η ποινή σταματούσε εκεί. Σήμερα όμως ποινές της μορφής αυτής δεν συνάδουν με τις αρχές ελευθερίας και το κράτος δικαίου που διέπει τη δημόσια ζωή. Ακόμη και η εκκλησία έχει να κερδίσει απήχηση αν ενσωματώσει τις αρχές αυτές στη λειτουργία της. Συνεπώς, η επιμονή σε θεσμούς άλλων εποχών την αποξενώνει από την κοινωνία και τον πολιτισμό της εποχής. Πρέπει κάποιος, αν θέλει, να μπορεί να πιστεύει αλλά και να είναι κριτικός τόσο προς τη θρησκεία καθαυετήν όσο και προς την εκκλησία, ως εκφραστή της θρησκείας. Επίσης, πρέπει κάποιος να μπορεί να εκφράζει τη σκέψη του για τα θέματα αυτά όποτε θέλει, αν το θέλει, χωρίς να βρίσκεται υπό το κράτος ηθικού εκβιασμού ότι θα καταστεί αποσυνάγωγος. Ούτως ή άλλως, ο Θεός ούτε θα ασχοληθεί μαζί του ούτε κινδυνεύει από αυτόν. Ο αφορισμός του Ανδρέα Πιτσιλίδη παραβιάζει βασικές αρχές της σύγχρονης κοινωνίας χωρίς να συμβάλλει σε ο,τιδήποτε. Η θέση αυτή δεν σχετίζεται με το τα λεγόμενα του Ανδρέα Πιτσιλίδη ή την ατυχή επιλογή του να μετατρέψει τα θεολογικά θέματα σε κομμάτι του σύγχρονου reality show. Σχετίζεται μόνο με το γεγονός ότι ο αφορισμός του έγινε, αναπόφευκτα, άλλο ένα επεισόδιο του reality show που ευτελίζει ό,τι πέσει μέσα σε αυτό. Ο 21ος αιώνας απλά δεν είναι μεσαίωνας, από κάθε άποψη!
Γράφει: Ανδρέας Δημητρίου
