Είχα την τύχη να παρευρεθώ στην βιβλιοπαρουσίαση του «Το σκοτεινο 58, μια Ιστορία της βίας», του Κοσμήτορα Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστήμιο Κύπρου και συναδέλφου, Νιαζί Κιζιλγιουρεκ.
Το περιεχόμενο του βιβλίου είναι χαρακτηριστικό ενός νέου και επιστημονικού παραδείγματος συγγραφής ιστορίας, τουλάχιστο για το Κυπριακό συγκείμενο, αφού επιτρέπει μια σφαιρική και πολυπρισματική θεώρηση της Ιστορίας της Κύπρου, πράγμα που σπάνια συναντούμε στην Κύπρο, όπου έχουμε συνηθίσει σε μονοπρισματικές θεωρήσεις δύο τύπων: Την σχολική Ιστορία με τις μονόπλευρες αφηγήσεις της ΕΚ και ΤΚ κοινότητας, και Ιστορικά συγγράμματα που σκοπο έχουν να ενδυναμώσουν και δικαιολογήσουν τον συλλογικό αγώνα της ενδο-ομάδας παρά την επιστημονική ιστορική ανάλυση.
Το βιβλίο περιέχει πρωτογενείς πηγές, μαρτυρίες απο ΕΚ και ΤΚ για τη σφαγή Κοντεμενιωτών στο Κίονελι το καλοκαίρι του 1958 με παράλληλη αφήγηση των εξελίξεων στις συζητήσεις διαμόρφωσης του σχεδίου Μακμίλλαν για επίλυση του Κυπριακού ζητήματος σε εξωτερικά κέντρα αποφάσεων της τότε εποχής.
Αυτή η μέθοδος συγγραφής Ιστορίας είναι που επιτρέπει στον Νιαζι να προσφέρει ένα αξιόπιστο Ιστορικό σύγγραμμα, αλλά και Ιστορικοποίηση του τι έγινε το 1958 σε πολλαπλά επίπεδα. Ο συγγραφέας αξιοποιεί στο έπακρο λεπτομερείς και ακριβείς μνήμες τύπου flashbulb, που η σύγχρονη κοινωνική ψυχολογία έχει μελετήσει για παράδειγμα στις περιπτώσεις αναμνήσεων των επιθέσεων των δίδυμων πύργων στην Αμερική (π.χ Αν ζητήσω απο τον αναγνώστη αυτού του κειμένου να θυμηθεί που ήταν, με ποιούς ήταν και τι έιπαν μεταξύ τους την ώρα που άκουσαν για αυτό το δραματικό γεγονός πιθανώς θα τα θυμούνται με αρκετή λεπτομέρεια).
Η γραφή του κειμένου όμως επιτρέπει και κάτι άλλο. Την αποκάλυψη της έντασης που δημιουργείται μεταξύ των αφηγήσεων προφορικής Ιστορίας και συλλογικής μνήμης, αφού οι μάρτυρες ενίοτε βιώνουν την κοινωνική πίεση ή «καθήκον» ευθυγράμμισης με την επίσημη κυρίαρχη αφήγηση. Για παράδειγμα ένας ΤΚ μάρτυρας λέει στον συγγραφέα «Τη φωτία την έβαλαν οι Τούρκοι, αλλά εσύ γράψε ότι την έβαλαν οι Έλληνες». Τέτοιες προσπάθειες στρατηγικής τοποθέτησης σε σχέση με την επίσημη αφήγηση έχουμε παρατηρήσει και στο Εργαστήριο Γενετικής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου αλλά και σε έρευνες του Ομίλου Ιστορικού Διαλόγου και Έρευνας από μαρτυρίες κατοίκων πρώην μικτών χωριών στην Κύπρο.
Η σχέση συλλογικής μνήμης-αφήγησης είναι αντικείμενο πρόσφατου ερευνητικού ενδιαφέροντος και διεπιστημονικών συζητήσεων κοινωνικών ψυχολόγων και ιστορικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όπως φαίνεται από την δουλεία που γίνεται σε διεθνή ερευνητικά δίκτυα COST όπως αυτό που συμμετέχει και το εργαστήριο μας.
Τα βασικά συμπεράσματα, της μελέτης τα οποία τόνισε και ο συγγραφέας ήταν:
Η βια στην Κύπρο τότε, και γενικότερα σε άλλες εποχές, προερχόταν από πανω προς τα κάτω. Δηλαδή ήταν προιόν υποκίνησης η προβοκάτσιας από οργανωμένες παραστρατιωτικές οργανώσεις και πολιτικές ελίτ πράγμα που δεν συναντούμε σε όλες τις μετασυγκρουσιακές κοινωνίες. Σε αυτό το σημείο ίσως ο συγγραφέας θα μπορούσε να κάνει καλύτερα την σύνδεση του συγχρονισμού της έξαρσης αλλά και της στρατηγικής μείωσης της βίας σε σχέση με παράλληλες συζητήσεις του Κυπριακού στο εξωτερικο και με παραδείγματα απο την περίοδο του 63-64 (π.χ συζητήσεις για το Κυπριακό στο Λονδίνο αρχές του 1964).
Ένα ενδιαφέρον ιστορικό ερώτημα είναι η συνέχεια ή ασυνέχεια ύπαρξης τέτοιων μηχανισμών μέχρι σήμερα. Πόσο μπορεί σήμερα μια περισσότερο χειραφετημένη, μορφωμένη, διαφοροποιημένη, πολύπλοκη και λιγότερο ιεραρχημένη, βίαιη και φοβική κοινωνία να αναστοχαστεί, αναγνωρίσει, απομονώσει και αντισταθεί σε τέτοιους μηχανισμούς χειραγώγησης, προπαγάνδας και παραγωγής βίας; Η συμβολή των σχολιαστών Τάκη Χατζηγεωργίου και Γιώργου Πίττα στην σύνδεση με καταστάσεις του σήμερα ήταν καταλυτική.
Ο συγγραφέας απο την άλλη εντόπισε μια βασική διαφορά του τότε με το σήμερα και με αφορμη σχόλιο παρισταμένου που εξέφρασε ανησυχία μήπως το βιβλίο δώσει τροφή για την προπαγάνδα αυτών που βάζουν εμπόδια στη διαδικασία της συμφιλίωσης. Ο Νιαζι Κιζιλγιουρέκ είπε ότι μια καίρια διαφορά του τότε από το σήμερα είναι ότι οι ηγεσίες των δύο κοινοτήτων είχαν εντελώς διαφορετικά πολιτικά οράματα για το μέλλον της Κύπρου ενώ σήμερα υπάρχει ένα κοινό συμφωνημένο πλαίσιο για επίλυση του Κυπριακού για επανένωση της Κύπρου το οποίο δεν παράγει φυγόκεντρες αλλά συνενωτικές δυναμικές.
Η δεύτερη διάσταση της εκδήλωσης αφορά την συνεισφορά του βιβλίου στον δημόσιο διάλογο στη παρούσα ιστορική συγκυρία. Η πράξη του Νιαζί, ενός ΤΚ να παρουσιάσει τις σκοτεινές σελίδες μιας ΤΚ παρακρατικής οργάνωσης απαιτεί παρρησία που είναι βέβαια χαρακτηριστικό επιστημονικής σκέψης και διανοητικής ακεραιότητας το οποίο σπάνια συναντάται σε ΕΚ ιστορικούς και ποτέ δεν έχει παρατηρηθεί μέχρι σήμερα στο ΕΚ εκπαιδευτικό σύστημα.
Το βιβλίο είναι μετάφραση από τα Τουρκικά αφού έχει ήδη κυκλοφορήσει και συζητηθεί στην ΤΚ κοινότητα. Όπως ανέφερε ο συγγραφέας στην αντίστοιχη παρουσίαση στην ΤΚ κοινότητα ο δήμαρχος του Κιόνελι με αισθήματα συλλογικής ντροπής για το τι είχε συμβεί τότε απολογήθηκε στους συγγενείς των ΕΚ που δολοφονήθηκαν αν και ο ίδιος τότε ήταν μικρό παιδί. Σχετικά είναι ενδιαφέρον ότι στην βιβλιοπαρουσίαση βρίσκονταν και συγγενείς των δολοφονημένων οι οποίοι τόνισαν την σημασία να μην αφεθεί να ξαναζήσει η Κύπρος παρόμοιες καταστάσεις.
Στην πολύ εύστοχή εισαγωγή του στο βιβλίο ο επικοινωνιολόγος Γιώργος Πίττας αναφέρθηκε στο ρόλο των επίσημων αφηγήσεων και στις δύο κοινότητες στη διαιώνιση της διχοτόμησης. Το επιχείρημα είναι βασικά το ακόλουθο: Οι επίσημες ιστορικές αφηγήσεις στηρίζονται στον εμποτισμό με το αίσθημα μονόπλευρης θυματοποίησης. Κάποιος ο οποίος νιώθει μόνο θύμα και καθόλου θύτης δεν είναι έτοιμος για συμφιλίωση και διατηρεί την μνησικακία που καταργεί την προοπτική του μέλλοντος. Ας προστεθεί εδώ ότι η σύγχρονη κοινωνιοψυχολογική έρευνα έχει εντοπίσει τους μηχανισμούς μέσα από τους οποίους το αίσθημα θυματοποίησης οδηγά στην προκατάληψη, δυσπιστιά και σεκταριστικές τάσεις. Σε δικές μας έρευνες σε συνεργασία με συναδέλφους από την Σερβία, Κροατία και Βόρεια Ιρλανδία εντοπίσαμε ακριβώς τον ίδιο μηχανισμό που ενεργοποιείται όταν κάποιος πιστεύει ως απόλυτη αλήθεια την επίσημη αφήγηση θυματοποίησης της κοινότητας του. Τέτοιες πεποιθήσεις αυξάνουν το αίσθημα Ρεαλιστικής απειλής (η άλλη κοινότητα είναι απειλή για την οικονομική και πολιτική εξουσία της κοινότητας μου, ότι κερδίζουν οι άλλοι αυτόματα το χάνουμε εμείς), Συμβολικής απειλής (υπερδιογκωμένα αισθήματα διαφορετικότητας από την άλλη κοινότητα) και απειλής Συλλογικής αξίας (το αίσθημα ότι τα μέλη της άλλης κοινότητας μας υποτιμούν ή θέλουν το κακό μας). Αυτά όλα με τη σειρά τους προκαλούν προκατάληψη, και έλλειψη εμπιστοσύνης για την άλλη κοινότητα.
Στο βαθμό λοιπόν που η επιστημονική κατάρτιση και κριτική διάθεση υπάρχουν στους Ιστορικούς και την Σχολική Ιστορία αυτό θα διευκολύνει την δημιουργία πολιτών με κριτική και όχι φοβική αντίληψη των πραγμάτων και εδώ είναι που η δουλειά του Νιαζί προσθέτει το λιθαράκι της σε αυτή την μακρά και επίπονη διαδικασία εξορθολογισμού, κοινωνικής ανάπτυξης και Ιστορικής αλλαγής και των δύο κοινοτήτων στην Κύπρο.
Γράφει: Χάρης Ψάλτης
