Το Αυτονόητο και τα Κοινωνικά Δικαιώματα. Του Σταύρου Τομπάζου

Είναι το δικαίωμα στην ξεκούραση και τον ύπνο για κάποιες ώρες το εικοσιτετράωρο αυτονόητο; Ευτυχώς, σήμερα ναι. Τα πράγματα δεν ήταν όμως πάντοτε έτσι. 

Στην Αγγλία του ώριμου ήδη καπιταλισμού του 19ου αιώνα, περί τα τέλη του Ιουνίου του 1863, οι εφημερίδες του Λονδίνου δημοσίευσαν μιαν είδηση με την επικεφαλίδα "Θάνατος απλώς και μόνο από υπερβολική εργασία". Η Μαίρη-Άννα Ουέλκλυ πέθανε δύο μέρες  μετά από μια βάρδια 26.5 συνεχόμενων ωρών εργασίας και δύο ημερών ασθένειας λόγω εξάντλησης. Εργαζόταν σε ένα περίφημο οίκο μόδας που προμήθευε την Αυλή με τουαλέτες. Προς μεγάλη κατάπληξη της αξιοσέβαστης κυρίας Ελίζας που εκμεταλλευόταν τον οίκο, η εικοσάχρονη Μαίρη-Άννα πέθανε χωρίς να τελειώσει το τελευταίο της κέντημα.

Η Μαίρη-Άννα εργαζόταν μαζί με άλλα 60 κορίτσια. Εργάζονταν 16,5 ώρες ημερησίως, αλλά οι συνεχόμενες βάρδιες των 30 ωρών δεν ήταν καθόλου σπάνιες για την περίοδο της σαιζόν. Απολάμβαναν την πολυτέλεια του ύπνου, μετά από το τριαντάωρο, δυο-δυο στο κρεβάτι, σε βρόμικα καταλύματα που λειτουργούσαν ως υπνοδωμάτια.

Ο γιατρός που κλήθηκε πολύ αργά στο νεκροκρέβατό της, ο κ. Κέυς, δήλωσε στο δικαστήριο: "Η Μαίρη-Άννα Ουέλκλυ πέθανε γιατί εργάστηκε πολλές ώρες σε ένα παραγεμισμένο δωμάτιο και γιατί κοιμόταν σε ένα εξαιρετικά στενό και κακοαριζόμενο δωμάτιο ύπνου."  (Βλέπε Κ. Μαρχ, Το Κεφάλαιο, 1^ος Τόμος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1978, σ. 267)

Τα εξαντλητικά ωράρια ήταν εξαιρετικά διαδεδομένα εκείνη την εποχή, θύματα των οποίων δεν ήταν μόνο ενήλικοι, άντρες και γυναίκες, αλλά και ανήλικα παιδιά, συχνά και κάτω των 10 χρονών.

Είναι το δικαίωμα στην παιδεία, στη στοιχειώδη παιδεία, τη γραφή, την ανάγνωση, την αριθμητική, αυτονόητο; Ευτυχώς, σήμερα ναι (εκτός βέβαια για τον δημοσιογράφο του Πολίτη κύριο Δημήτρη Γεωργιάδη – βλέπε «Δεν έχετε δικαιώματα, τα αποκτάτε», 20/1/2014). Τα πράγματα δεν ήταν όμως πάντα έτσι. Υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα της Επιτροπής για την Παιδική Απασχόληση του Λονδίνου (Children's Employment Commission) σχετικά  με το μορφωτικό επίπεδο των παιδιών που εργάζονταν στα εργοστάσια μέσα στην δεκαετία του 1860.  Στην Τέταρτη Έκθεση της Επιτροπής του 1865 (σελίδες ΧΙΙΙ-XV), το μορφωτικό επίπεδο αυτών των εργατικών δυνάμεων διαφαίνεται από τα πιο κάτω μαργαριτάρια:

Ιερεμίας Χέινς, 12 ετών: "4 επί 4 ίσον 8, αλλά 4 τεσσάρια κάνουν 16...". "Έχουμε ένα Βασιλιά, λένε ότι είναι Βασίλισσα, την λένε Πριγκίπισσα Αλεξάνδρα."

Ουμ Τέρνερ, 12 ετών: "Δεν ζω στην Αγγλία. Μου φαίνεται πως υπάρχει μια τέτοια χώρα, αλλά πρώτα δεν ήξερα τίποτα γι αυτήν."

Έντουαρτ Τέυλορ, 15 ετών: "Δεν ξέρω τίποτα για το Λονδίνο".

Χένρυ Ματγιούμεν, 17 ετών: " Που και που πάω στην εκκλησία... Κάποιο όνομα που για δαύτον μιλούν εκεί είναι ο Ιησούς Χριστός, δεν μπορώ όμως να θυμηθώ άλλα ονόματα και δεν μπορώ να πω τίποτα γι' αυτόν".   "Ο διάβολος είναι ένα καλό πρόσωπο. Δεν ξέρω που ζει."

Αυτό το μορφωτικό επίπεδο δεν ήταν η εξαίρεση, ήταν ο κανόνας για τα παιδιά που εργάζονταν στη βιομηχανία, χωρίς να εξαιρούνται από τη νυκτερινή εργασία που ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στη μεταλλοβιομηχανία και στα εργοστάσια υαλουργίας και  χαρτιού.

Είναι ο αέρας που αναπνέουμε στον εργασιακό χώρο αυτονόητο δικαίωμα; Ευτυχώς, σήμερα ναι (ενδεχομένως, ακόμη και για τον δημοσιογράφο του Πολίτη κύριο Δημήτρη Γεωργιάδη). Ωστόσο, όπως και το δικαίωμα στον ύπνο, την ξεκούραση και την παιδεία, δεν ήταν πάντα αυτονόητο. 

Η ελάχιστη ποσότητα αέρα που χρειάζεται ο άνθρωπος για να επιβιώσει και να αποφύγει τις αναπνευστικές ασθένειες είναι 500 τετραγωνικά πόδια. Ωστόσο, περί τα μέσα του 19ου αιώνα, αυτή η ποσότητα αέρα, όπως σημειώνει ο Μαρξ, έκοβε την ανάσα της εργατικής νομοθεσίας: "Οι υγειονομικές υπηρεσίες, οι εξεταστικές επιτροπές για τη βιομηχανία και οι επιθεωρητές εργασίας επαναλαμβάνουν ξανά και ξανά την ανάγκη των 500 κυβικών ποδών αέρα και το αδύνατο να επιβληθούν στο κεφάλαιο. Έτσι, στην πράξη εξαγγέλλουν  σαν όρο ύπαρξης του κεφαλαίου τη φθίση και άλλες πνευμονικές αρρώστιες." (Βλέπε Κ. Μαρχ, Το Κεφάλαιο, 1^ος Τόμος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1978, σελ. 500).

Συνεπώς, κανένα απολύτως δικαίωμα, ούτε καν το δικαίωμα στην αναπνοή,  δεν είναι αυτονόητο πέραν ή εκτός ιστορίας. Κάθε ιστορική στιγμή έχει τα αυτονόητά της. Το αυτονόητο είναι κεκτημένο του πολιτισμού και το επίπεδο πολιτισμού μιας χώρας κρίνεται από τα αυτονόητά της. Κανένα νεωτερικό ή προ-νεωτερικό κράτος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τα αυτονόητά του, χωρίς δηλαδή ένα αξιακό υπόβαθρο το οποίο δεν χρειάζεται συνεχώς να επερωτούμε.

Τα κοινωνικά δικαιώματα είναι κατακτήσεις των κοινωνικών κινημάτων στην καρδιά των οποίων βρίσκεται το εργατικό κίνημα με τις κινητοποιήσεις, τις απεργίες, τη συνδικαλιστική δράση και την πολιτική εκπροσώπησή του. Ακόμη και το στοιχειώδες δημοκρατικό δικαίωμα της πολιτικής εκπροσώπησης όλων των πολιτών, ανδρών και γυναικών, είναι κατάκτηση των κινημάτων. Στα αρχικά στάδια του κοινοβουλευτισμού, μόνο οι ιδιοκτήτες μέσων παραγωγής είχαν δικαίωμα ψήφου και μόλις περί τα μέσα του 19ου αιώνα κατακτήθηκε, σε κάποιες αναπτυγμένες χώρες, το καθολικό δικαίωμα ψήφου των ανδρών. Το δικαίωμα ψήφου των γυναικών κατακτήθηκε τον 20ό αιώνα (το 1919 στη Γερμανία, το 1920 στις ΗΠΑ, το 1928 στην Αγγλία, το 1945 και 1946 στη Γαλλία και Ιταλία αντίστοιχα).

Το αυτονόητο καθορίζεται κάθε ιστορική στιγμή από  τον συσχετισμό δυνάμεων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Είναι γι' αυτό που μέσα στην παρούσα, παγκόσμια κρίση, κάποιες πριμαντόνες της αγοράς αμφισβητούν το αυτονόητο: Γνωρίζουν ότι έχει ελαστικά όρια. Όπως και το επίπεδο πολιτισμού δεν ακολουθεί γραμμική πορεία προόδου. Είναι δυνατό να υποχωρήσει και αυτό ακριβώς επιδιώκει το πλουτοκρατικό κατεστημένο και οι αφελείς παπαγάλοι του.

Έτσι, οι ομιλητικοί παπαγάλοι της περίφημης ράτσας άφρικαν γκρέϊ, που νοσταλγούν καθώς φαίνεται το επίπεδο κοινωνικού κεκτημένου της ηπείρου τους, βάλθηκαν να μας πείσουν ότι η πολιτική του κραταιού πολιτικού δικομματισμού στην Ελλάδα, του ίδιου δικομματισμού που ευθύνεται για τη διαφθορά που οι ίδιοι παπαγάλοι θεωρούν ως αποκλειστική σχεδόν αιτία της κρίσης, είναι μια μυαλωμένη και μετριοπαθής πολιτική. Η παραγωγικότητα της εργασίας μειώνεται, η ανεργία πλησιάζει το 30%, η ανεργία των νέων το 55%, οι σοβαρά ασθενείς πεθαίνουν λόγω έλλειψης φαρμάκων, χιλιάδες οικογένειες βγάζουν το χειμώνα χωρίς θέρμανση και χιλιάδες άνθρωποι αυτοκτόνησαν. Μετριοπαθής πολιτική η πολιτική των ταλιμπάν της αγοράς, που μέχρι χθες ακόμη χρησιμοποιούσε φανερά τη νεοναζιστική Χρυσή Αυγή ως σύγχρονο τάγμα ασφαλείας! Τώρα που το σκυλί δαγκώνει και το χέρι του αφέντη, η ιερά συμμαχία του χοντρού και του λιγνού αποφάσισε να το περιορίσει. 

Η Κύπρος ποτέ στο παρελθόν δεν ακολουθούσε τόσο πιστά τα αχνάρια της μητέρας πατρίδας. Πολλοί από αυτούς που δυσανασχετούν γιατί οι μαθητές ζητούν το αυτονόητο, δωρεάν παιδεία και δωρεάν μεταφορά στα σχολεία, ανησυχώντας δήθεν μήπως επωφεληθεί και κανένας εύπορος από τη δωρεάν μεταφορά,  ανέχτηκαν τους Κουλίες να ανεμίζουν στο γυαλί  τις "υπέρογκες" επιταγές των μεταναστών, των οποίων το κούρεμα οδήγησε στον τραγικό θάνατο της σαραντάχρονης Ρουμάνας.  Όλοι αυτοί ανέχτηκαν τις "ατυχείς" δηλώσεις του υπουργού των εσωτερικών στην περίπτωση του ξυλοδαρμού του Αφρικανού μετανάστη που ερμηνεύτηκε από κάποιους υψηλής ευφυΐας αστυνομικούς ως δικαίωμα να πυροβολούν για ασήμαντες αιτίες με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν ανθρώπινες ζωές.  Όλοι αυτοί αγνόησαν τις προειδοποιήσεις μη κυβερνητικών οργανώσεων (της ΚΙΣΑ π.χ.) σχετικά με τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης στις φυλακές που οδηγούν στην αυτοκτονία πολλούς κρατούμενους, μεταξύ των πιο ευάλωτων.

Ο κύριος Γεωργιάδης εξανίσταται διότι οι μαθητές ζητούν δωρεάν μεταφορά στα σχολεία και ανησυχεί μήπως θα αυξηθούν και άλλο οι φόροι. Δεν γνωρίζει φαίνεται ότι το λειτουργικό πλεόνασμα  (δηλαδή το κέρδος) των επιχειρήσεων στην Κύπρο αυξήθηκε το 2013 κατά 700 εκατομμύρια ευρώ, σύμφωνα με τα επίσημα δεδομένα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής! Η ανεργία αυξάνεται και πλησιάζει το 20%,  οι κοινωνικές παροχές μειώνονται, οι μισθοί μειώνονται, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις και τα μικρομεσαία καταστήματα κλείνουν, οι παροχές στην υγεία και την παιδεία μειώνονται, αλλά τα κέρδη ανθίζουν.  Πρόκειται για τα κέρδη του ίδιου κατεστημένου που είναι ο κύριος υπεύθυνος  για την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και το επαχθές, δημόσιο χρέος που προκάλεσε η διάσωση των τραπεζών. Που πάει λοιπόν το κέρδος; Μήπως μεταναστεύει λαθραία σε ανώνυμους ελβετικούς λογαριασμούς ή μήπως επενδύεται σε ακίνητα στο Λονδίνο στο όνομα της εξαδέλφης, την ίδια στιγμή που το ίδιο κατεστημένο αρνείται να εξυπηρετήσει το τραπεζικό του χρέος;

Ακόμη και με την οικονομικά ανορθόδοξη και, αποδεδειγμένα πλέον, κοινωνικά καταστροφική  λογική της τρόικας, οι θυσίες του Κύπριου εργαζόμενου, για να έχουν κάποιο νόημα, θα έπρεπε να οδηγήσουν σε μείωση των τιμών και αύξηση της ανταγωνιστικότητας της κυπριακής οικονομίας και όχι σε κέρδη ενός ληστρικού καπιταλισμού, που με τις ευλογίες της εκκλησίας και την ενεργό συμβολή της κυβέρνησης συνεχίζει να αναπτύσσεται. Γιατί λοιπόν να μας φοβίζει η αύξηση των φόρων; Η  μεγαλύτερη φορολογική επιβάρυνση συγκεκριμένων κοινωνικών στρωμάτων είναι σήμερα αναγκαία για την προώθηση της παραγωγικής επένδυσης και της οικονομικής μεγέθυνσης, καθώς και για τη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων.   

Για την κατάντια της κυπριακής οικονομίας έφταιγε αρχικά το "υπερτροφικό" κράτος. Ακόμη και κάποιοι που είναι οι ίδιοι μισθωτοί του δημοσίου, όπως η κυρία Ρένα Χόπλαρου, προτίμησαν να κάνουν δημοσιογραφική καριέρα φορτώνοντας του τις δικές του αλλά και ξένες ευθύνες. Όπως το εύκολο χρήμα, υπάρχει και εύκολη δημοσιότητα: ούτε έρευνα ούτε κόπος, ρουτινιάρικο σκεπτικό, στερεότυπα τετριμμένα, μηχανική επανάληψη ενός νεοφανούς και μοδάτου "αυτονόητου", το οποίο ωστόσο δεν αντέχει στην παραμικρή κριτική. Ας εξηγήσουν λοιπόν στον πεντάχρονο γιο της Ρουμάνας γιατί παρέλειψαν να αναφέρουν ότι το κατά τα άλλα "υπερτροφικό" κράτος πάσχει από υποστελέχωση σε πολλές ζωτικές υπηρεσίες του.

Τώρα που τέλειωσαν με τον δημόσιο υπάλληλο, που τον διαπόμπευσαν αρκετά  προστατεύοντας έτσι εκούσια ή ακούσια τους πραγματικούς ενόχους, τα έβαλαν και με τα παιδιά. Ε λοιπόν ναι κύριε Γεωργιαδή: Τα παιδιά γεννιούνται με δικαιώματα! Γεννιούνται με τα δικαιώματα που κατέκτησαν οι προηγούμενες γενεές για τον εαυτό τους, τα παιδιά τους, ακόμα και για τα ζώα τους, τα οποία προστατεύονται όσο προστατεύονται από νομοθεσίες, ηθικές αξίες ή ακόμη από το ιστορικά διαμορφωμένο αυτονόητο. Αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό είναι πρώτα απ' όλα αυτό το αυτονόητο. Το εξασφαλίσαμε με τα κοινωνικά μας κινήματα και όχι με τη "χριστιανική" φιλανθρωπία που με καθέδρας ύφος χιλίων καρδιναλίων ταυτίζεται εντελώς λανθασμένα με τον σοσιαλισμό. Ιστορικά ομιλούντες, η φιλανθρωπία σας δεν εξασφάλισε κανένα κοινωνικό δικαίωμα, ούτε καν το δικαίωμα στην αναπνοή.  

Γράφει: Σταύρος Τομπάζος