Μια μόλις μέρα μετά την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης των διαδικασιών της διάσκεψης της Γενεύης για το Κυπριακό και μετά από σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα, ο Πρόεδρος της Τουρκίας προέβηκε σε δηλώσεις για τις διαπραγματεύσεις.
Το πιο κάτω κείμενο επιχειρεί τη συζήτηση κάποιων από τις διαστάσεις των συγκεκριμένων δηλώσεων που έγιναν στις 13 Ιανουαρίου 2017. Επικεντρώνεται στο κεφάλαιο των «εγγυήσεων και ασφάλειας», έτσι όπως ο ίδιος ο Έρντογαν το έθεσε. Δεν φιλοδοξεί να δώσει μια ολοκληρωμένη εικόνα, ιδιαίτερα λαμβάνοντας υπόψη τη ρευστότητα των εξελίξεων στο Κυπριακό, αλλά και το γεγονός ότι οι δηλώσεις του Προέδρου της Τουρκίας δεν αφορούσαν ούτε μόνο στο Κυπριακό, αλλά ούτε και περιορίστηκαν στο κεφάλαιο των εγγυήσεων και της ασφάλειας.
Τι είπε ο Έρντογαν;
«Τους το είπαμε ξεκάθαρα. Στις εγγυήσεις, στην ασφάλεια μην περιμένετε ένα σύστημα εγγύησης, στο οποίο δεν θα υπάρχει η Τουρκία, εμείς είμαστε αιωνίως (για πάντα – ilanihaye) εκεί. Δεύτερον, στο ζήτημα της ασφάλειας, όπως καθορίστηκε προηγουμένως, η Νότια Κύπρος και η τουρκική διοίκηση της Βορείας Κύπρου, με ίσους όρους θα διατηρούσαν εκείνοι 950 και εμείς 650 στρατιώτες, αυτό είναι που πρέπει να συνεχιστεί, δεν υπάρχει ζήτημα ολοκληρωτικής απόσυρσης τουρκικού στρατού από εκεί. Εξάλλου, αυτό ήταν που συζητήσαμε και προηγουμένως με αυτό τον τρόπο. Σε περίπτωση που γίνεται σκέψη για κάτι τέτοιο, τότε και οι δυο πλευρές πρέπει να αποσύρουν τα στρατεύματα τους. Φυσικά δίπλα σε αυτά τα ζητήματα υπάρχει και ένα άλλο θέμα, γνωρίζεται τις περιπτώσεις της κελιστής και ανοιχής περιοχής Βαρωσίων, στην άλλη πλευρά τα Κόκκινα και η περιοχή Κοκκίνων-Μόρφου. Υπάρχουν αυτά. Και σε αυτά τα θέματα τους το είπα ρητά και ξεκάθαρα. Και ο κύριος Ακιντζί το είπε. Αν θέλετε να παραχωρήσετε το Βαρώσι για χρήση του λαού, τότε και εμείς έχουμε μια πρόταση για εσάς. Ενώνοντας τα Κόκκινα με την Μόρφου να παραχωρηθεί αυτή η περιοχή στην ΤΔΒΚ. Με τον ίδιον τρόπο το ανοιχτό-κλειστό Βαρώσι αφήνεται στην Νότια Κύπρο. Τους είπαμε ότι δεν γίνεται να λένε θέλουμε ένα μέρος της Καρπασίας, εκείνη την περιοχή, την άλλη περιοχή κ.ο.κ. δεν μπορεί να υπάρχει τέτοιο θέμα. Στο θέμα της ακτογραμμής δε γίνεται να λένε να είναι τόση απόσταση κλπ, αυτά είναι πράγματα που τέλειωσαν. Στο Σχέδιο Αννάν ήταν έτσι ή αλλιώς. Το Σχέδιο Αννάν πλέον δεν ισχύει». Παράλληλα αναφέρθηκε στην ανάγκη διευθέτησης των περιόδων στην εκ περιτροπής προεδρία με τον Τουρκοκύπριο εκπρόσωπο σε μία περίοδο και τον Ελληνοκύπριο σε δύο.
Πότε και που έκανε τις δηλώσεις ο Έρντογαν;
Οι προαναφερθείσες δηλώσεις του Προέδρου της Τουρκίας έγιναν μετά την προσευχή της Παρασκευής, έξω από το τζαμί του Προφήτη Αλί στην Κωνσταντινούπολη. Η λεπτομέρεια αυτή έχει τη δική της μικρή σημασία. Στον Έρντογαν αποδίδονται πολλά επίθετα περιγραφής του χαρακτήρα του, όπως «αυθόρμητος», «θερμόαιμος» κλπ. Όλα μπορούν να έχουν τη δική τους πραγματική προέκταση. Όντως, όπως πολλοί διακρίνουν χαρακτηριστικά, υπάρχουν κάποτε μικρές και κάποτε μεγάλες διαφορές στον τρόπο έκφρασης του πολιτικού λόγου του Έρντογαν εάν αυτός γίνεται από γραπτό κείμενο ή χωρίς. Όμως οι «δηλώσεις της Παρασκευής», ως το αποκορύφωμα μιας ολοκληρωμένης δημόσιας εμφάνισης του Έρντογαν που συμπεριλαμβάνει την προσευχή, είναι μια πολιτική παρέμβαση που διαρκεί χρόνια, ήδη από την πρώτη περίοδο της πρωθυπουργίας του. Αυτή η συγκεκριμένη δραστηριότητα μετασχηματίζεται σε ακόμα μια έκφραση της παραγωγής παραδόσεων που επιδιώκει να πετύχει τόσο ο ίδιος ο Πρόεδρος της χώρας, όσο και το κίνημα από το οποίο προέρχεται. Συνεπώς αυτές οι δημόσιες δηλώσεις, όπως και άλλες εκδηλώσεις με τη μορφή πολιτικών παραδόσεων (π.χ οι συναντήσεις του στο προεδρικό μέγαρο με τους μουχτάρηδες της χώρας), δεν γίνονται τυχαία, έχουν συγκεκριμένους προσανατολισμούς και στόχους, αποτελούν μια από τις πολλές στιγμές επηρεασμού της επικαιρότητας, αλλά και έκφρασης στρατηγικών.
Ποια η γεωπολιτική και ιδεολογική σημασία της τοποθέτησης για το Κυπριακό;
Πέραν όμως της μεταφραστικής διάστασης και της χωρικής/χρονικής σημασίας των δηλώσεων, το περιεχόμενο τους φέρει σημαντικές γεωπολιτικές και ιδεολιγικές πτυχές. Δηλαδή πτυχές που αγγίζουν με περισσότερη ένταση την ουσία των εξελίξεων γύρω από το τραπέζι του διαλόγου επίλυσης του Κυπριακού. Συνεπώς η προσπάθεια ερμηνείας τους θα πρέπει να γίνεται μέσα στα δοσμένα πλαίσια που καθορίζουν τόσο την επόμενη φάση των διαπραγματεύσεων, όσο και γενικότερα τις εσωτερικές και περιφερειακές στοχεύσεις της εξουσίας Έρντογαν. Παράλληλα, οι συγκεριμένες αναφορές στο Κυπριακό θα πρέπει να αντιμετωπιστούν μέσα από ένα σύνολο πρόσφατων και παλαιότερων τοποθετήσεων αξιωματούχων του τουρκικού κράτους για το θέμα. Με αυτό τον τρόπο δεν θα απομονωθούν, αντίθετα θα υποβοηθηθεί η όσο το δυνατό καλύτερη κατανόηση.
Είναι ξεκάθαρο ότι οι δηλώσεις Έρντογαν διαχωρίζονται σε τρία βασικά ζητήματα του Κυπριακού προβλήματος: Το πρώτο είναι το κεφάλαιο της ασφάλειας-εγγυήσεων, το δεύτερο είναι το εδαφικό και το τρίτο αφορά στην εκ περιτροπής προεδρία, ως θέμα του κεφαλαίου της διακυβέρνησης και του διαμοιρασμού εξουσίας. Στα δύο τελευταία, οι στόχοι Έρντογαν πριν από την τελική διαπραγμάτευση, είναι σχεδόν ξεκάθαροι. Στο πρώτο θέμα όμως, αυτό των εγγυήσεων-ασφάλειας, προκύπτει μια «πολυπλοκότητα» που με τη σειρά της είναι αποτέλεσμα δυναμικών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή. Μέσα από τις μέχρι στιγμής αναλύσεις των περιορισμένων (τουρκικών) πηγών και με την απαραίτητη ανάγνωση των δηλώσεων του Προέδρου της Τουρκίας σε συνδυασμό με τις αναφορές του ΥΠΕΞ (δηλαδή του αξιωματούχου που ήταν παρόν στη διάσκεψη της Γενεύης για το Κυπριακό), προκύπτουν τα εξής στοιχεία στο ζήτημα της ασφάλειας και των εγγυήσεων:
- Διακρίνεται μια (ανολοκλήρωτη προς το παρόν) προσπάθεια της Άγκυρας να αντιμετωπίσει το κεφάλαιο των εγγυήσεων και της ασφάλειας ως «ένα κεφάλαιο δύο μερών». Από τη μια βρίσκεται το σύστημα εγγυήσεων για την Κύπρο και από την άλλη το ζήτημα της ασφάλειας. Ο διαχωρισμός αυτός είναι ρητορικός, δεν είναι απόλυτος, ούτε και ολοκληρωμένος. Μέσα από αυτό το «διαχωρισμό», η Άγκυρα φαίνεται ότι θα επιδιώξει την κατάθεση διαφορετικών προτάσεων, οι οποίες θα εντάσσονται στο γενικότερο πνέυμα του σταδιακού μετασχηματισμού του δόγματος ασφάλειας της Τουρκίας. Υπάρχει η πιθανότητα επιμονής σε μια «παντοτινή/οριστική» παρουσία της Τουρκίας εντός ενός «εκσυγχρονισμένου» συστήματος εγγυήσεων της Κύπρου, με αντάλλαγμα την (υπό άλλους όρους) αποχώρηση στρατευμάτων μέχρι και τον αριθμό που καταγράφεται στις συνθήκες εγγύησης της Κ.Δ του 1960. Παράλληλα εμφανίζονται και άλλες πιθανότητες, όπως ο συνδυασμός της παρουσίας στρατευμάτων ή/και μονομερούς δικαιώματος επέμβασης, είτε στα πλαίσια μιας πολυεθνικής δύναμης, είτε στα πλαίσια ενός χρονικού ορίζοντα μέχρι και την ένταξη (;) της Τουρκίας στην Ε.Ε. Στο ίδιο πλαίσιο θα μπορούσαν να τεθούν ίσως και άλλες ιδέες της Άγκυρας που είδαν το φως της δημοσιότητας το τελευταίο χρονικό διάστημα και οι οποίες διακρίνονταν από την επιμονή σε μια (πρακτικά αδιευκρίνιστη) μονιμότητα τουρκικής «παρουσίας».
- Ανεξαρτήτως της τελικής της πρότασης επί του προαναφερθέντως, η επιδίωξη της Τουρκίας για διάλογο στο ζήτημα του συστήματος εγγυήσεων και ασφάλειας στην Κύπρο φέρει έντονα τα χαρακτηριστικά της αλλαγής των περιφερειακών ισορροπιών ισχύος και των γεωπολιτικών στόχων της ίδιας. Για παράδειγμα από μέρους της Άγκυρας τα τελευταία χρόνια, υπάρχει μια σταδιακή υποβάθμιση (όχι κατάργηση) της ταύτισης του συστήματος εγγυήσεων και ασφάλειας της Κυπριακής Δημοκρατίας και το ρόλο της Τουρκίας σε αυτό, με την παραδοσιακή «ανάγκη» διατήρησης της ελληνοτουρκικής ισορροπίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Αντίθετα, τα τελευταία χρόνια καταγράφεται μια εντονότερη ανάγνωση του γεωπολιτικού χώρου της Κύπρου από το ισλαμικό κίνημα, εντός των ανταγωνισμών της Μέσης Ανατολής. Χαρακτηριστικά για τον Υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας, η διατήρηση συστήματος εγγυήσεων και ασφάλειας στην Κύπρο είναι αναγκαία όχι (μόνο) λόγω ανταγωνισμών με την Ελλάδα, αλλά κυρίως εξαιτίας της αστάθειας στη Μέση Ανατολή. Όπως ο ίδιος υπογράμμισε στην ομιλία του στη διάσκεψη της Γενεύης στις 12 Ιανουαρίου 2017: «εάν ληφθούν υπόψη οι συνθήκες μέσα στις οποίες βρίσκεται η περιοχή μας, τότε είναι αναγκαιότητα η συνέχιση του συστήματος ασφάλειας και εγγυήσεων, το οποίο συνιστά το βασικό πυλώνα της ασφάλειας και της σταθερότητας στο νησί. Αναμένουμε όπως αυτό αξιολογηθεί με μια αντίληψη προσαρμοσμένη στις πραγματικότητες του νησιού».
- Αυτός ο τύπος «μεσανατολικοποίησης» του Κυπριακού βεβαίως σχετίζεται και με την αλλαγή της έννοιας της ασφάλειας στα εξουσιαστικά δόματα της Τουρκίας. Εκφράζει την μετατόπιση από μια απόλυτη στρατιωτική ερμηνεία της ασφάλειας, σε μια έννοια (νεοφιλελεύθερων προσανατολισμών) που συμπεριλαμβάνει το εμπόριο, την ενέργεια, την οικονομική ανάπτυξη, αλλά και την τρομοκρατία. Ίσως με αντιφατικό τρόπο, η επανερμηνεία της έννοιας της ασφάλειας από την σημερινή εξουσία στην Άγκυρα, είναι αυτή ακριβώς η δυναμική που την αναγκάζει και στην επιμονή ότι το ζήτημα των («αναθεωρημένων»;) εγγυήσεων και της ασφάλειας για την Κύπρο θα πρέπει να συζητηθεί και να κλείσει πολύ σύντομα.
- Είναι επίσης γεγονός ότι το γενικό θέμα «εγγυήσεις», λόγω των ιστορικών του αναφορών, έχει καλλιεργήσει εδώ και χρόνια ένα «αίσθημα» ιδιοκτησίας/δικαίου στην Κύπρο, σε ένα μέρος της οικονομικής και πολιτικής ελίτ της Τουρκίας. Και είναι ακριβώς αυτές οι εκφράσεις «ιδιοκτησίας» που σε πολλές περιπτώσεις από το 1964 και μετά, εξέθρεψαν αντιπαραθέσεις μεταξύ μια μερίδας της Τουρκοκυρπιακής κοινότητας και της εκάστοτε εξουσίας στην Τουρκία.
Σε κάθε περίπτωση, η διαδικασία που ακολουθεί τις επόμενες μέρες φαίνεται αρχικά να είναι δυναμική και επομένως φέρει στοιχεία «κορύφωσης». Το συγκεκριμένο (θετικό ή αρνητικό) και τελικό αποτέλεσμα δεν μπορεί παρά να προκύψει από το ίδιο το τραπέζι των συνομιλιών.
Γράφει: Νίκος Μούδουρος
