" είχανε το φέρσιμο των δέντρων και των κυμάτων που δέχουνται τον άνεμο και τη βροχή δέχουνται τη νύχτα και τον ήλιο χωρίς ν’ αλλάζουν μέσα στην αλλαγή."
Γιώργος Σεφέρης
Η πεμπτουσία της δημοκρατικής αντιπροσώπευσης σύμφωνα με τους πιο αγνούς θιασωτές της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι ότι τα πράγματα κινούνται από τα κάτω. Οι πολίτες σχηματίζουν και ανασχηματίζουν άποψη για τον δημόσιο βίο και οι πολιτικές ελίτ προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους στις νέες συνθήκες όπως αυτές αναδιαμορφώνονται στο επίπεδο της κοινής γνώμης και της εκλογικής συμπεριφοράς. Η λογική είναι ότι οι πολιτικές ελίτ είναι υπόλογες στους πολίτες και άρα οι πράξεις των πρώτων τροφοδοτούνται από τις ανάγκες και τις ιδεολογικές πεποιθήσεις των δεύτερων.
Οι μεταβολές στις στάσεις και στην συμπεριφορά των πολιτών καθιστούν την Κύπρο παράδειγμα πολυεπίπεδης κοινωνικής αλλαγής εν καιρώ κρίσης. Έχει μειωθεί ουσιαστικά η κομματική ταύτιση, έχει διαταραχτεί η πολιτική εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση, στο κοινοβούλιο και στα πολιτικά κόμματα, έχει αυξηθεί η αποχή στις εκλογικές αναμετρήσεις (έφτασε το 18,42% στις Προεδρικές εκλογές του 2013 και το 56.03% στις Ευρωεκλογές του 2014), ακμάζει ο ευρωσκεπτικισμός και έχουν γίνει πολύ πιο επικριτικές οι αντιλήψεις των πολιτών για τη λειτουργεία της δημοκρατίας στο νησί.
Παρολ’αυτά, σε καμιά ίσως χώρα της κρίσης δεν παρατηρείται τόση συνέχεια στον τρόπο που συμπεριφέρονται οι πολιτικές ελίτ, δηλαδή πρώτα και κύρια τα κόμματα, απ’ότι στην Κύπρο. Ελάχιστες οργανωτικές μέθοδοι, κανόνες συμπεριφοράς, θέματα αντιπαράθεσης και χαρακτήρες δημόσιου λόγου έχουν αλλάξει από την έναρξη της κρίσης, επίσημα από το πρώτο εξάμηνο του 2012.
Τα κοινωνικά κινήματα είναι ανίσχυρα και εκεί όπου υπάρχουν (σαν πρωτοβουλίες) ελέγχονται από κοινοβουλευτικές ή θεσμικές δυνάμεις. Εκ των πραγμάτων περιορίζονται σε μονοθμεατικές ομάδες, χωρίς να μπορούν (ή να θέλουν) να δώσουν φωνή στις μέχρι τώρα περιθωριοποιημένες φωνές που εκφράζουν αντίσυστημικά οράματα. Η απουσία εναλλακτικού πόλου εξουσίας ή νέου κόμματικού σχήματος με δυναμική στον πολιτικό στίβο – εκτός από την Συμμαχία Πολιτών της οποίας έτσι κι’αλλιώς ηγείται ένα στέλεχος της παλαιάς πολιτικής ελίτ –καταδεικνύουν ότι ούτε στη σύνθεση του πολιτικού προσωπικού υπήρξαν ουσιαστικές μεταβολές. Το ίδιο και η συνέχιση της απουσίας των νέων από τις ηγεσίες των κομμάτων. Οι συζητήσεις γύρω από τον εκλογικό νόμο και πιο συγκεκριμένα το εκλογικό όριο, βρίσκονται σε προκαταρκτικό στάδιο. Όμως μόνο και μόνο η εμφάνιση αυτού του θέματος στην ατζέντα της βουλής προδίδει την ανασφάλεια που ενδεχομένως να νοιώθουν τα τέσσερα βασικά κόμματα, ιδιαίτερα μετά τις απώλειες των Ευρωεκλογών του 2014.
Ταυτόχρονα, ο τύπος του κομματικού ανταγωνισμού όπως διαμορφώνεται εντός και εκτός του κοινοβουλίου παραμένει ακλόνητος από την κρίση. Ούτε ο αριθμός των πρωταγωνιστών άλλαξε, ούτε η μεταξύ τους δυναμική. Παρατηρήθηκε μεταξύ 2011 και 2013 μια γενική απαξίωση και γελιοποίηση του Προέδρου Χριστόφια, συνοδευόμενη από την πολιτική απομόνωση του ΑΚΕΛ. Μεταξύ 2013-2014, με την αλλαγή κυβέρνησης αυτή ακολουθήθηκε από την έντονη κριτική στον νέο Πρόεδρο Ανστασιάδη, τόσο για το Κυπριακό, όσο και για την οικονομία. Ήδη τα τρία βασικά κόμματα της αντιπολίτευσης προσβλέπουν σε ενδεχόμενη μεταξύ τους συνεργασία, όπως και στην προηγούμενη κυβερνητική πενταετία. Παρόλο που η μεγάλη ήττα του κοινού τους υποψηφίου στις πρόσφατες δημαρχιακές εκλογές στην Πάφο είναι ενδεικτική του ότι η αναφορά ονομάτων στελεχών τους σε σκάνδαλα διαφθοράς έχει αμαυρώσει το εκλογικό τους προφίλ, το γεγονός ότι ο κατακερματισμός και οι διαξιφισμοί στο εσωτερικό της αντιπολίτευσης έχουν μειωθεί αισθητά φανερώνει τις μελλοντικές τους προθέσεις.
Ωστόσο, ενώ το ΑΚΕΛ, το ΔΗΚΟ και η ΕΔΕΚ επιλέγουν την προσέγγιση της σκληρής αντιπολίτευσης, εντός της Βουλής των Αντιπροσώπων η κυβέρνηση δεν αντιμετωπίζει ιδιαίτερη δυσκολία να περάσει τα πλείστα νομοσχέδια, μνημονιακά και μη. Τόσο τα σημαντικά νομοθετήματα (όπως η νομοθεσία περί συνεταιρισμών ή η νομοθεσία σχετικά με περικοπές σε παροχές υγείας από το κράτος), όσο και το τι μπορούν να θεωρηθούν ως ήσσονος σημασίας αλλαγές στην οργάνωση του κράτους, έχουν περάσει κυρίως ομόφωνα ή με βάση την συνεργασία μεταξύ ΔΗΚΟ και ΔΗΣΥ. Ο ρόλος του κέντρου κατά τη διάρκεια της κρίσης είναι καταλυτικός για την εφαρμογή και επέκταση της πολιτικής της λιτότητας της κυβέρνησης Αναστασιάδη. Το ΑΚΕΛ έχει μεν προβάλει αντιστάσεις σε ό, τι αφορά συγκεκριμένες νομοθεσίες (π.χ. ιδιωτικοποιήσεις και εκποιήσεις αν και σε άλλες περιπτώσεις αυτό έγινε μέσω αποχής παρά μέσω της απόρριψης των νομοσχεδίων). Αλλά η πολεμική ρητορεία του κατά του Μνημονίου, όπως και αυτή του ΔΗΚΟ και της ΕΔΕΚ, δεν αντικατοπτρίζεται στα πρότυπα ψήφου όσον αφορά το μεγαλύτερο μέρος των δημόσιων περικοπών. Ο αντί-μνημονιακός λόγος των αντιπολευτικών κομμάτων συγκρούεται με την τάση τους προς τη διαπραγμάτευση και εν τέλει τη συναίνεση.
Στο πεδίο της κομματικής διάρθρωσης τα πράγματα είναι παρόμοια. Σε βάθος χρόνου, το μέγεθος της αποχής δεν έχει οδηγήσει σε οργανωτική εγρήγορση παρά τις ανησυχίες που εκφράστηκαν από τις κομματικές ηγεσίες όταν το θέμα ήταν ακόμα ζεστό. Τα καταστατικά/οργανωτικά συνέδρια που έγιναν (από τον ΔΗΣΥ και το ΔΗΚΟ) ήταν επί το πλείστον προκαθορισμένα και κυρίως στόχευαν είτε στην ενδυνάμωση του κόμματος στην τοπική αυτοδιοίκηση ανεξαρτήτως κρίσης (όπως στον ΔΗΣΥ), είτε στην επίλυση διαφορών μεταξύ της ηγεσίας (όπως στο ΔΗΚΟ). Οργανωτικά, τίποτε ουσιαστικό δεν αντικατοπτρίζει ευαισθητοποίηση λόγω της λαϊκής οργής για τα κόμματα και τίποτε δεν σηματοδοτεί κινήσεις που στοχεύουν στην αύξηση της συμμετοχής στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. (Η μόνη εξαίρεση είναι ίσως η απόφαση του ΔΗΣΥ για δικαίωμα ψήφου για την εκλογή Προέδρου του κόμματος στους φίλους της οργάνωσης). Η πρόσφατη αιφνίδια παραίτηση του Γιαννάκη Ομήρου από την προεδρία της ΕΔΕΚ δεν είχε να κάνει τόσο με μια συλλογική ορμή προς την ιδεολογική ανανέωση όσο με διαπροσωπικές διαφιλονικίες και εσωκομματικές τριβές που προέκυψαν, μεταξύ άλλων, από τη συρρίκνωση των ποσοστών του κόμματος στις Ευρωεκλογές του 2014.
Αριστερά, στο προγραμματικό συνέδριο του ΑΚΕΛ παρουσιάστηκαν μεμονωμένες αντιδράσεις για την περίπτωση Χριστόφια και ευρύτερα για την πρώτη πενταετία του κόμματος σαν κύριου δρώντα στην κυβέρνηση. Δεν παρατηρήθηκε όμως ομαδοποίημένη υπόσκαψη της ηγεσίας και δεν έγινε αναφορά στις εσωτερικές πρακτικές. Ενώ κάποια πρόσωπα και αρμοδιότητες άλλαξαν με την επαναφορά στελεχών από την κυβέρνηση πίσω στον κομματικό μηχανισμο (βλ. σύνθεση Γενικής Γραμματείας και Πολιτικού Γραφείου και ανακατατάξεις στις επαρχιακές επιτροπές), οι λόγοι εντοπίζονται περισσότερο στην συνταξιοδότηση της παλιάς φρουράς και στην επικράτηση της γραμμής Χριστόφια-Κυπριανού και του αντίστοιχου συσχετισμού δυνάμεων. Ως εκ τούτου δεν παραπέμπουν σε μια εξελικτική διαδικασία αντικατάστασης της μέχρι τώρα πολιτικής στρατηγικής του κόμματος με μία καινούργια.
Επιστρέφοντας λοιπόν στη δημοκρατική θεωρία, η περίπτωση της Κύπρου καταρρίπτει τη θέση ότι οι μεταβολές στο επίπεδο της κοινής γνώμης και της εκλογικής συμπεριφοράς οδηγούν μαθηματικά σε αλλαγές στο κομματικό τοπίο. Αντιθέτως, υπάρχει διάσταση μεταξύ της υπό εξέλιξην πολιτικής κουλτούρας και της στάσιμης πολιτικής συμπεριφοράς. Αυτό που διαφαίνεται είναι η αυτοπεριχαράκωση των ηγετικών ομάδων της πολιτείας σε ένα είδος πολιτικής που είναι αποκομμένη από το λαϊκό αίσθημα. Η Κυπριακή πολιτική σκηνή δεν έχει απλά απονομιμοποιηθεί. Ούτε ακολουθεί τροχιά προσαρμογής στις νέες απαιτήσεις, απαγοητεύσεις και προσδοκίες της κοινωνίας.
Γράφει: Γιώργος Χαραλάμπους
